Experimenteel doe-boek van de Chileense schrijver en dichter Alejandro Zambra
s het een psychologische test, een examentoets of een literair experiment? Misschien is Begrijpend lezen van de Chileense schrijver Alejandro Zambra (1975) wel alle drie tegelijk. De lezer krijgt een toets voorgeschoteld die bestaat uit negentig multiple choice vragen.
Thema’s die de Chileen aankaart zijn onder andere het schrijversvak, het huwelijk (en de onmogelijkheid om te scheiden in Chili tot 2004), ouder-kindrelatie, generatiekloof, onderwijs en de Pinochet-dictatuur (1973-1990), kortom, hoe de Chileense maatschappij is ingericht.
De toets bestaat uit vijf onderdelen. Bij onderdeel 1 moet je aangeven welke term niet thuishoort in een rijtje woorden. Sommigen lijken voor de hand liggend, anderen zijn minder vanzelfsprekend. Bij onderdeel 2 moet je de zinnen in de juiste volgorde zetten. Soms lijkt wel of alles kan, alsof er geen goed of fout is, zoals bijvoorbeeld bij ‘verjaardag’. Maar Zambra zet je ook op het verkeerde been, wanneer een antwoord steeds vijf keer dezelfde optie of dezelfde volgorde is. Wat valt er dan te kiezen?
Afkijken
Bij onderdeel 3 moet je in zinnen ontbrekende woorden aanvullen. Voor iedere optie is wel iets te zeggen. Bij onderdeel 4 moet je de overbodige zin of zinnen schrappen, waarbij je al snel merkt dat één of meer zinnen weghalen het verhaal verandert, maar dat hoeft niet per se goed of fout te zijn.
Het vijfde en laatste deel van het boek spreekt het meest aan, omdat het kleine verhaaltjes zijn die op zich staan, een soort tekstverklaring. Onderwerpen uit de eerdere vragen komen samen en geven diepgang aan het boek. Het zijn teksten over een schoolsysteem dat drijft op multiple choice en waarbij afkijken tot kunst is verheven. Zambra schetst het beeld van een generatie die onder verstikkende omstandigheden opgroeit en meer wordt getraind dan opgeleid. Dit boek is meer dan een literair spel of test; het is een verkenning van dogma’s in de Chileense maatschappij.
Spam
Of de tekst die gaat over herinneringen aan een bruiloft, in de tijd dat Chili nog geen echtscheidingswet kende. Wanneer ben je samen toe aan het hebben van een huisdier, laat staan een kind? En na het lezen van een tekst krijg je de volgende vraag: “Welke is, naar jouw oordeel, de meeste geschikte e-mailmap voor een tekst als deze? Mogelijke antwoorden: verzonden berichten, concepten, inbox, spam, niet verzonden berichten.” Ga er maar aan staan.
Begrijpend lezen zou je ook participatief lezen kunnen noemen. Het is geen verhaal, meer een literair spel met de lezer. Het is vermaak, maar je kunt je ook verloren voelen omdat de opdracht soms onmogelijk lijkt. Mensen die graag houvast hebben, zijn hier aan het verkeerde adres. En soms moet je het antwoord schuldig blijven. Wie zegt dat alles logisch of verklaarbaar hoeft te zijn? En zijn er strikvragen in het spel?
Dit boekje is een literaire productie, zonder compromis en daardoor niet per se voor iedereen weggelegd. Niet omdat het moeilijk is, want het werk is prima leesbaar, maar voor het idee van het experiment moet je open staan. Het is een doe-boek, je moet er de tijd voor nemen en er als lezer actief en met focus aan deelnemen. Achterin in boek is een antwoordblad dat je kunt gebruiken. Zambra stelt je op de proef. De lezer construeert mede het boek en geeft daardoor verdere betekenis aan de schrijfsels van Zambra.
Huilen
De auteur kwam op dit boek uit doordat een ‘reguliere’ roman over zijn schooljaren niet wilde vlotten. Met deze keuze laat hij de moeilijke transitie zien van de Chileense samenleving en de gevolgen voor zijn generatie die opgroeide onder de dictatuur van Pinochet. De vorm van het boek is gebaseerd op de Prueba de Aptitud Verbal, het toelatingsexamen voor de universiteit zoals die in Chili gangbaar was van 1967 tot 2002, ook wel Facsímil genoemd, de Spaanstalige titel van het boek.
Achterin het boekje staat achtergrondinformatie om het format in context te plaatsen. Daarbij hadden nog wat meer details uit het boek gemogen, bijvoorbeeld zaken die een niet-Chileense lezer minder snel zal herkennen en waar ik zelf pas achter kwam na het lezen van andere recensies. Bijvoorbeeld het verhaaltje dat gaat over Manuel Contreras. Daarvan zullen de meeste Nederlandstalige lezers niet weten dat hij de zoon is van generaal Manuel Contreras, die onder Pinochet als hoofd van de geheime politie DINA verantwoordelijk was voor ernstige mensenrechtenschendingen en tot zijn dood in 2015 een gevangenisstraf uitzat van meer dan vijfhonderd (!) jaar.
Een ander voorbeeld is stelling nummer 40 van pagina 36:
“Studenten horen naar de universiteit te gaan om te _____________, niet om te ______________.
a) slapen sneuvelen
b) drinken slapen
c) studeren protesteren
d) huilen lezen
e) kopen kijken”
Los van welk antwoord je zou willen kiezen, de zin met optie c is een uitspraak van Pinochet geweest en die wetenschap geeft de vraag meer lading.
Begrijpend lezen is internationaal goed ontvangen en wordt Zambra’s “meest gewaagde titel tot nu toe” genoemd, een “grappig en politiek geladen boek”. In 2013 kreeg Zambra een Prins Claus Prijs voor zijn oeuvre vanwege de originaliteit die hij als schrijver aan de dag legt. Andere boeken van Zambra zijn Bonsai, Mudanza: een verhuisbericht en Het verborgen leven van bomen en deze verschenen ook bij uitgeverij Karaat.
Binnenkort verschijnt Zambra’s boek Mijn documenten. Lees ook onze recensie van Zambra’s roman Manieren om naar huis terug te keren
Alejandro Zambra, Begrijpend lezen, Uitgeverij Karaat, Amsterdam, 2016, ISBN 9789079770281, 110 pag., €17,95, vertaling: Luc de Rooy
Recensie is geplaatst op 15-6-2017