Roman van Arthur Japin over Braziliaanse vliegpionie
Adriaan van Dis beklaagde zich er op televisie eens over dat Het Financieele Dagblad niet langer recensies van literatuur zou plaatsen en zich zou beperken tot non-fictie. Absurd en kortzichtig volgens de schrijver, want literatuur laat mensen dromen en zaken nastreven die soms onmogelijk worden geacht. Het verhaal van de historische roman De gevleugelde van de bekende Nederlandse schrijver Arthur Japin (1956) is bij uitstek een bewijs van Van Dis’ stelling.
In een mooi vormgegeven hardcover met stoffen omslag serveert Japin de lezer het geromaniseerde verhaal van de Braziliaanse luchtvaartpionier Alberto Santos-Dumond (1873 – 1932), een van de grootste zonen die Brazilië ooit heeft voortgebracht. Met name in luchtvaartkringen geniet hij grote bekendheid. In Brazilië zijn straten, pleinen en een vliegveld naar hem vernoemd. De gevleugelde is een historische roman, een genre dat Japin al vaker succesvol hanteerde, met bijvoorbeeld De zwarte met het witte hart (1991), De overgave (2007) en Een schitterend gebrek (2003).
Paraderen
Santos-Dumont groeit op in Cabangu, een stadje in het Braziliaanse binnenland. Anders dan zijn broers houdt hij niet van fysiek rouwdouwen maar zit hij liever met zijn neus in de boeken. Jules Verne is zijn held, wiens werk hij verslindt en hem doet dromen van onbegrensde mogelijkheden, zonder zich te realiseren dat de verhalen zijn ontsproten aan fantasie. Daarnaast heeft hij een enorm technisch inzicht, tot tevredenheid van zijn vader, een succesvol koffiemagnaat. Wanneer zijn vader hem voor studie naar Parijs stuurt, stort hij zich op het ontwikkelen van een vliegende machine. De rest is geschiedenis. Santos-Dumont is een levend voorbeeld van hoe lezen een leven kan veranderen.
De opening van het verhaal is spannend. Santos-Dumont is overleden en een arts steelt in het holst van de nacht het hart uit zijn stoffelijk overschot. De arts wil voorkomen dat president Getúlio Vargas ter meerdere eer en glorie van zichzelf met het intacte lijk gaat paraderen. Misschien een gekke gedachte, maar in het hart schuilt de levenslust, de passie, het vuur. Dat verdiende Vargas niet, in de ogen van zijn tegenstanders. Waaraan stierf Santos-Dumont en waar blijft zijn hart? Dit is een verhaallijn die Japin inslaat.
De tweede verhaallijn volgt het leven van Santos-Dumont, eind 19e eeuw in Brazilië en begin 20e eeuw in Parijs, waarvan Japin de tijdsgeest goed weet te vangen in zijn verhaal. De Eiffeltoren is net gebouwd in verband met de Wereldtentoonstelling die gehouden werd in Parijs, actrice Sarah Bernhardt geeft acte de présence en Santos-Dumont verkeert in elitaire kringen.
Kindermeid
Uit het verhaal blijkt dat Santos-Dumont leefde voor de luchtvaart, met gevaar voor eigen lijf en leden. Neerstorten was een ingecalculeerd risico, een berekening als alle andere sommen die hij maakte om materialen en methodes door te rekenen. En met succes, want uiteindelijk was Santos-Dumont de eerste die een bestuurbaar luchtschip wist te realiseren.
De Braziliaanse leefwereld is niet heel uitgebreid opgetekend. Maar de manier waarop Japin het proces beschrijft hoe koffie gemaakt wordt, is gedetailleerd. Hij heeft duidelijk zijn huiswerk gedaan. Verder is er de zwarte kindermeid Guilhermina die in contact staat met de geestenwereld. Het zwaartepunt van het verhaal ligt begrijperlijkerwijs vooral in de Parijse periode.
Homoseksueel
In zijn nawoord geeft Japin een inkijkje in hoe hij het boek heeft vorm gegeven en de historische bronnen die hij heeft geraadpleegd. Natuurlijk heeft hij daarbij zijn fantasie ook de ruimte gegeven: “Wat heeft een boek voor nut als het je niet een betere versie van de werkelijkheid voorspiegelt?”
Japin portretteert Santos-Dumont als een kwetsbaar personage, een overgevoelige jongen. De auteur laat duidelijk doorschemeren dat Santos-Dumont wellicht homoseksueel was, weinig geaccepteerd in die tijd. Ondanks zijn succes was zijn leven niet alleen rozegeur en maneschijn.
Voor mij is dit boek een stimulans om Jules Verne te gaan lezen. Vrijwel iedereen kent zijn naam, maar zoals bij velen gaat het bij mij niet verder dan dat. Hoogste tijd om daar verandering in te brengen. Tegenwoordig is het bijna de gewoonste zaak van de wereld om in een vliegtuig te stappen. We zouden bijna vergeten dat dit aan mensen zoals Santos-Dumont te danken is. Een man die het gelukkigst was in de lucht, zo vrij als een vogel.
Arthur Japin, De gevleugelde, Uitgeverij Arbeiderspers, Amsterdam, 2015, ISBN 9789029538961, 319 pag., €21,99
Deze bijdrage is onderdeel van de Braziliëspecial zomer 2016