Of was Mata Hari eerder het slachtoffer van een oorlogsspel?
Mata Hari (1876-1017), de meeste mensen kennen haar wel. Door velen begeerd in haar tijd om haar exotische uiterlijk en erotische dansvormen. Maar door ook velen gehaat en niet begrepen. In De spion, non-fictie geschreven door de wereldberoemde en veelgeprezen Braziliaanse Paulo Coelho, wordt dieper ingegaan op de figuur Mata Hari, maar vooral op de persoon Margaretha Geertruida Zelle en hoe het leven haar tot bepaalde keuzes bracht.
In 1917, tijdens de Eerste Wereldoorlog, wordt ze geëxecuteerd door de Fransen omdat ze verdacht wordt van spionage voor de Duitsers. Coelho biedt een interessante lezing op de gebeurtenissen rond de spionage en haar executie. Hij deed archiefonderzoek in diverse landen naar haar leven en haar executie en in het boek vertoont hij een nog niet eerder beschreven visie. Was Mata Hari misschien eerder het slachtoffer van een oorlogsspel tussen naties dat ze nooit had kunnen winnen?
Blozen
Interessant en mooi beschreven is hoe Margaretha Geertruida Zelle door het leven gevormd wordt tot Mata Hari. Achter de extravagantie en erotiek schuilt de enorme hunkering naar vrijheid. Vrouwen hadden aan het begin van de twintigste eeuw weinig zeggenschap over hun leven. Mata Hari verlangt ernaar om niet afhankelijk te zijn van mannen en juist op eigen benen te staan. Na een traumatisch huwelijk in Indië en het aanschouwen van het leed van andere vrouwen in vergelijkbare situaties besluit ze om het helemaal anders te doen. Stiekem vertrekt ze naar Parijs om een nieuw bestaan te beginnen. Uit Indië neemt ze de nodige inspiratie mee om een exotische danseres te worden die de elite van Parijs zal fascineren en doen blozen.
Maar in haar strijd om autonomie raakt ze verwikkeld in een web van leugens waar ze niet meer uitkomt. Op een andere manier dan binnen haar benauwende huwelijk blijft ze afhankelijk van mannen. En afhankelijk van de mening en de smaak van het publiek. Mode en een mooi uiterlijk zijn zaken van voorbijgaande aard. Mata Hari komt erachter dat ze niet bemind wordt om wie ze is en dat valt haar zwaar. Op haar zwakste moment van haar carrière, aan het begin van een oorlog, wordt ze gevraagd om voor de Duitsers te spioneren. Ze trekt haar eigen plan, maar het lukt haar niet om grip te houden op de situatie, met dramatische gevolgen voor haar leven.
Leugens
Coelho toont hoe Margaretha uiteindelijk de onafhankelijke vrouw Mata Hari wordt. Hij slaagt erin de essentie van iedere fase van haar leven scherp te vatten en neemt de lezer mee naar verre exotische oorden, de extravagantie en decadentie van Parijs en de kilte van de cel. In het licht van die fases wordt soepel de ontwikkeling van haar karakter en de context van haar keuzes zichtbaar en begrijpelijk gemaakt. Hij geeft haar de kans om haar kant van het verhaal te doen. Niet alleen als de exotische danseres die door velen niet begrepen werd. Maar ook als de spion die ze werd en over haar daadwerkelijke intenties. In een tijd van strikte sociale conventies waarin de vrouw aan het kortste eind trok. En tijdens een oorlog waarin je alles riskeerde door spion te worden, ook door zo’n aanbod juist te weigeren.
De Spaanse krant La Razón stelt dat “Mata Hari op ingenieuze wijze vlak voor haar dood zichzelf confronteert met de leugens die ze had verzonnen om te kunnen overleven. Ook confronteert ze zichzelf met de littekens die uiteindelijk haar diepste zelf blootleggen”. Dat is een mooie samenvatting van haar strijd om vrijheid. De wereld was toen nog niet klaar voor een onafhankelijke, vooruitstrevende vrouw als Mata Hari. Voor haar strijd betaalde ze uiteindelijk de hoogste prijs.
Paulo Coelho, De Spion, Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam, 2016, ISBN 9789029511346, 174 pag., € 18,99, Vertaling: Piet Janssen
