“Sinds ik met de landbezetting een stuk land veroverd heb, zie ik de waarde ervan in. Voor die tijd zou ik mijn land hebben verkocht. Nu niet meer. Land is het begin van alles.” Zo drukt Jacir Suarez, een lid van een nederzetting van de Braziliaanse landlozenbeweging MST, uit wat land nu voor hem betekent. Door acties van de MST heeft meer dan een kwart miljoen Braziliaanse gezinnen land verworven.
Land is zo centraal in hun bestaan, dat de Canadese onderzoeker Leandro Vergara-Camus (nu docent aan de University of Londen) in de titel van zijn boek Land and Freedom terecht land en vrijheid gekoppeld heeft. Het is niet het zoveelste boek over de MST, maar een vergelijking van die beweging met de Zapatistas in Mexico. Daarbij onderzoekt Vergara-Camus vooral hoe die bewegingen op eigen stukken land een niet-kapitalistisch ontwikkelingsmodel in praktijk proberen te brengen. Hij baseert zich op theoretische en beschrijvende literatuur en eigen onderzoek ter plaatse in Brazilië en Mexico.
Marx
Deze bewegingen moeten niet worden verward met eerdere Latijns-Amerikaanse boerenstrijd tegen semifeodale verhoudingen en traditionele grootgrondbezitters (latifundistas). Zulk grootgrondbezit is bijna overal vervangen door grote moderne kapitalistische landbouwbedrijven. Ook keert Vergara-Camus zich tegen de opvatting dat er één kenmerkende houding of rationaliteit van kleine zelfvoorzienende boeren zou bestaan. Of zulke boeren op safe spelen of risico’s nemen, zich op de markt richten of die proberen te vermijden, hangt af van de context waarin ze moeten overleven. Vergara-Camus put uit allerlei theoretische benaderingen. Van Marx neemt hij begrippen als vervreemding, commodificatie (het steeds meer uitdrukken van menselijk handelen in geldwaarde), gebruikswaarde en ruilwaarde over.
Autonomie
Dat MST en Zapatistas niet eerder systematisch met elkaar werden vergeleken, komt waarschijnlijk door de grote verschillen. Maar er zijn ook belangrijke overeenkomsten. Volgens Vergara-Camus zouden de bewegingen niet zijn ontstaan (MST in 1984, terwijl de Zapatisten in 1994 naar buiten traden) en groot geworden zonder het oprukken van kapitalistische agrarische verhoudingen, de laatste decennia in neoliberale gedaante. Daardoor zijn in Brazilië ruim vijftig miljoen mensen (kleine boeren, landarbeiders en hun familieleden) uit de landbouw verdreven en in Mexico zelfvoorzienende boeren steeds verder gemarginaliseerd.
De bewegingen hebben belangrijke gemeenschappelijke punten: ze beschikken over aanzienlijke stukken land dat ze gebruiken voor niet-kapitalistisch georganiseerde landbouw en veeteelt. De leden voelen zich sterk met dat land verbonden en hechten aan hun autonomie ten opzichte van de staat, politieke partijen en de markt. Intern streven de leden van nederzettingen van de MST en de gemeenschappen van de Zapatistas naar zoveel mogelijk gelijkwaardige verhoudingen, ook tussen mannen en vrouwen.
Vernedering
Vooral mensen die uit de landbouw waren verdreven en daarbuiten alleen slecht betaald en onzeker werk konden vinden, waren daardoor vervreemd van hun werk en de samenleving. Nu ze opnieuw land hebben, is die vervreemding verminderd. Land heeft voor hen geen (kapitalistische) ruilwaarde als iets dat je kunt kopen en verkopen om er geld mee te verdienen, maar een intrinsieke gebruikswaarde: om te voorzien in je levensonderhoud. Dat biedt hen na vernederende ervaringen in de markteconomie of omdat ze indianen zijn, kans op een waardig leven. Door de beschikking over land kunnen ze in hun eigen voedsel voorzien, hun eigen organisatievormen kiezen en zich in meerdere of mindere mate onafhankelijk maken van de markteconomie. In de woorden van een MST-lid: “Het veroveren van het land lost de problemen op van werk, huisvesting en ook van honger. In de stad kun je zonder geld niks doen. Op het land kun je altijd aan eten komen.”
Naast deze overeenkomsten zijn er aanzienlijke verschillen. De MST is ontstaan in een veel meer marktgeoriënteerde omgeving dan de Zapatistas. Bovendien zijn de nederzettingen van de MST verspreid over 22 van de 26 Braziliaanse deelstaten, terwijl de Zapatistas een autonoom gebied hebben weten te vestigen binnen een grotendeels aangesloten gebied, dat de helft van de deelstaat Chiapas beslaat en bijna zo groot is als Nederland. Ongeveer 60.000 gezinnen zijn bij de Zapatistas aangesloten. De Zapatistas bouwen voort op bestaande gemeenschappen, de MST heeft in de nederzettingen nieuwe gemeenschappen gevormd.
Kosmologie
De aanhang van de MST is tamelijk heterogeen: voormalige kleine boeren en landarbeiders die na slechte ervaringen in de stad terug willen naar het land, maar ook stedelingen die via de MST een beter bestaan hopen te vinden. De Zapatistas zijn vrijwel allemaal inheemse kleine boeren en hun familieleden. Sommigen hebben als landarbeider of in de stad gewerkt om de te magere inkomsten aan te vullen, maar zijn met hun familie en gemeenschap verbonden gebleven. Bovendien is hier, anders dan bij de MST, sprake van een inheemse beweging met een eigen cultuur en daarbij horende bijzondere kosmologie en gehechtheid aan de grond. Mede door die traditionele cultuur is met gelijkheid tussen mannen en vrouwen minder vooruitgang geboekt dan bij de MST. Ook daar gaat dat moeizaam. De positie van vrouwen verbetert door hun deelname aan de strijd om het land, maar als dat eenmaal is verworven, komen ongelijke verhoudingen en traditionele rolpatronen vaak terug.
Meer dan de Zapatistas leven MST-leden in een marktgerichte omgeving. Ze zijn geneigd om – als hun eigen eten verzekerd is – extra te produceren om op de anonieme kapitalistische markt te verkopen. Ook zijn ze meer gericht op technische verbeteringen dan de Zapatistas. Die verkopen of ruilen hun overschotten vooral op lokale markten, vaak aan of met bekenden.
Vloek
De Zapatistas houden – net als markt – de staat en politieke partijen op afstand. Ze verkeren daarbij in een ingewikkelde positie, omdat ze ook een ‘illegale’ militaire guerrillaorganisatie zijn, die de door de Mexicaanse centrale staat momenteel gedoogde autonomie moet beschermen. De MST is regelmatig in conflict met de Braziliaanse staat, maar maakt – anders dan de Zapatistas – gebruik van overheidssubsidie voor landbouw, onderwijs en gezondheidszorg in de nederzettingen. Aanvankelijk werkten de PT (Arbeiderspartij van Lula) en de MST nauw samen. De regeringen van de PT vanaf 2003 – tweemaal Lula en tweemaal Dilma Rousseff – hebben de verhoudingen echter op scherp gezet. Volgens Vergara-Camus zijn ze eerder een vloek dan een zegen voor de MST. De door de PT geleide regeringen hebben landhervormingen op een laag pitje gezet en de grootschalige exportlandbouw bevorderd. Bovendien hebben de sociale uitkeringen van de PT-regeringen de toestroom van nieuwe werkloze en landloze aanhangers van de MST geremd. Daarmee dreigt de MST aan mobilisatiekracht te verliezen.
Rooskleurig
Zowel Zapatistas als MST hebben nooit veel steun verworven voor hun niet-kapitalistische agrarische ontwikkelingsmodel. Zo vreemd is dat niet, want andere organisaties en groepen beschikken niet over grote stukken land – en daarmee voedsel – die nodig zijn om die weg in te slaan. Vergara-Camus sympathiseert duidelijk met de bewegingen, maar constateert dat ze eigenlijk tegen de hoofdstroom van de sociaaleconomische ontwikkeling ingaan. Daarom is navolging van de twee inspirerende voorbeelden moeilijk. De vraag hoe zulke zelfvoorzienende boeren de grote stedelijke bevolking zou kunnen voeden, stelt hij niet.
Vergara-Camus heeft een belangrijk boek geschreven door deze twee bewegingen uitgebreid – en in hun historische, sociaaleconomische en politieke context – te vergelijken. Het biedt inzichten in hoe deze bewegingen functioneren en stof tot nadenken over de (on)mogelijkheden van alternatieve ontwikkelingsmodellen. Daarbij geeft hij mogelijk een wat te rooskleurig beeld van het leven in deze nederzettingen en gemeenschappen, al laat hij ook leden aan het woord die zich afvragen of volgende generaties even betrokken zullen blijven. Zullen die niet zwichten voor de verleidingen van de stad?
Helaas vertoont het boek te veel de opbouw van het in Toronto verdedigde proefschrift. De inleiding en de eerste twee hoofdstukken (bijna een derde van de tekst) bevatten zoveel theoretische beschouwingen, discussies en begrippen dat veel niet sociaalwetenschappelijk of in linkse theorieën geschoolde of geïnteresseerde lezers zullen afhaken voor ze aan de voor hen interessante hoofdstukken beginnen. Dat zou jammer zijn. Mijn advies: Worstel je door de inleiding heen en begin daarna bij hoofdstuk 3. Dan struikel je nog af en toe over theorieën, maar is het goed te volgen en je krijgt veel boeiends te lezen.
Leandro Vergara-Camus, Land and Freedom. The MST, the Zapatistas and Peasant Alternatives to Neoliberalism. Londen: Zed Books, 2014, 346 pag. ISBN 9781780327426. € 22,50
