Recensies boeken

Monumentale biografie van een van Surinames belangrijkste schrijvers

Zeker vijftig pseudoniemen gebruikte de Surinaamse schrijver Albert Helman (1903-1996). Over het leven van iemand met zoveel ‘identiteiten’ valt het nodige te vertellen. Dat blijkt  wel uit de mooie ingebonden hardcover biografie Rusteloos en overal. Het leven van Albert Helman van Michiel van Kempen (1957), docent Nederlands en bijzonder hoogleraar Nederlands-Caraïbische literatuur aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder publiceerde hij de essaybundel Kijk vreesloos in de spiegel over Helman en het tweedelige overzichtswerk Geschiedenis van de Surinaamse literatuur.

Helman werd geboren onder de naam Lou Lichtveld, veertig jaar na afschaffing van de slavernij. Van Kempen gebruikt de achternamen afwisselend, Lichtveld voor het persoonlijke leven, Helman voor het literaire. Het verhaal over Helman is een afspiegeling van de twintigste eeuw; belangrijke momenten in de Surinaamse en Nederlandse geschiedenis en de wereldgeschiedenis in zijn geheel grepen direct in zijn leven in.

Helman groeide op als oudste van negen kinderen en hun strenge, afstandelijke vader pushte hen om het maximale uit zichzelf te halen. Die opstelling was cruciaal voor het gekleurde middenklassengezin. Vader Helman voelde aan dat onderwijs de enige manier was om zich niet helemaal door de Hollanders te laten domineren. Als je ambitieus en ontwikkeld was, kon je toch iets bereiken.

Duizendpoot

Helman debuteerde op zijn drieëntwintigste met de roman Zuid Zuid-West, over Suriname en de verwaarlozing en uitbuiting door de Nederlandse kolonisator. Andere titels zijn Mijn aap lacht, Kroniek van Eldorado I en II. Zijn bekendste roman is De stille plantage, over een gevluchte Hugenotenfamilie die in Suriname een plantage begint. Het is een verhaal over rechtvaardigheid en liefde in een liefdeloze plantagekolonie.

Helman schreef maar liefst vijf meter boeken fictie. Centrale thematiek in Helmans werk is volgens Van Kempen de afzondering van het individu van de gemeenschap. Hij waarschuwt wel dat de kwaliteit van Helmans fictiewerk wisselend is, omdat die door drukte soms te gehaast was.

Helman is een literaire duizendpoot. Naast fictie schreef hij poëzie, literatuur-, film- en muziekkritieken, theaterstukken, essays, biografieën, journalistiek en historisch werk. Ook was hij componist, linguïst en vertaler. Er verschenen talloze artikelen van zijn hand in tijdschriften en kranten. Maar diep in zijn hart had hij musicus en componist willen zijn, zo lezen we in de biografie. Hij was ook diplomaat en minister en reisde daardoor veel.

George Orwell

Al vanaf jonge leeftijd bereist Helman de wereld en komt hij in aanraking met verschillende culturen. Helman groeide op in Suriname, zat in Nederland op school, keerde terug naar zijn geboorteland en studeerde later in Nederland. Hij belandt in Frankrijk en Spanje, reist veel in Europa en bezoekt Mexico. Ook Suriname heeft hij grondig verkend. Daarna reisde hij veel, overal en nergens.

Door zijn actieve leven en reislust was Helman ooggetuige van historische gebeurtenissen en soms maakte hij er deel van uit. Hij was betrokken bij de Spaanse burgeroorlog, was in revolutionair Mexico en maakte coups in Latijns Amerika mee. In de Tweede Wereldoorlog zat hij in het verzet tegen de Duitsers en hij had zitting in het Nederlands noodparlement. Hij ontmoette de groten der aarde, zoals de schrijvers J.J. Slauerhoff en George Orwell en de Mexicaanse kunstenaars Diego Rivera en Frida Kahlo.

Concertgebouw

Helman was een Nederlands-Caribische schrijver “wiens leven duidelijk de dilemma’s en paradox laat zien van een individu die op de grens van een laatkoloniaal en vroeg onafhankelijke samenleving leeft”. Hij had wat Van Kempen noemt een typisch postkoloniaal compensatiecomplex. Als kind uit de West, uit een Nederlandse kolonie, had hij oog voor dat Nederlands koloniale eilandenrijk in de Oost, Indonesië.

Het beeld dat van Helman ontstaat is dat van een hard werkende man. Een erudiete, veelbelezen man met sterke overtuigingen en fel gekant tegen fascisme en nazisme. Hij stelde zich onafhankelijk op en bekritiseerde alles en iedereen. Hij zag het als zijn rol om alles wat slap en ambitieloos was in Suriname te tuchtigen. Met de toon die hij hanteerde  en zijn woordkeuze maakt hij niet altijd vrienden. Hij heeft onmiskenbaar een rol gespeeld in de emancipatie van Suriname als zelfbewuste natie en bij de identiteit van het land. Hij wilde zijn bijdrage leveren om Suriname op te bouwen. Maar toen Suriname in 1975 onafhankelijk werd, was Helman tegen omdat hij vond dat zijn land er nog niet klaar voor was, een positie die hem niet in dank werd afgenomen.

Als kritisch schrijver en recensent becommentarieerde hij vele zaken, waarop een reactie volgde. Als Helman het literair, artistiek of intellectueel niet eens was met iemand, kon hij die persoon helemaal afbranden in een artikel. Zo leerde hij zijn eerste vrouw Leentje kennen, van wie hij de oom, die dirigent van het Concertgebouworkest was, afkraakte omdat hun muzieksmaak niet met elkaar strookte. Regelmatig wordt een persoonlijke vete uitgevochten en Helman toont zich soms een rancuneuze figuur die zijn gelijk wil halen.

Liefhebbers

Deze vuistdikke biografie is monnikenwerk. Van Kempen werkte er tien jaar aan. Met een levenswandel als die van Helman zit de uitdaging vooral in de onvoorstelbare hoeveelheid literatuur en artikelen van en over Helman. Waar begin je als je biograaf, en belangrijker nog, waar houd je op? Gezien het enorme oeuvre en de talloze artikelen is het moeilijk voor te stellen dat Van Kempen alles gelezen heeft, maar dat is wel zo. De biografie bevat zo’n tweehonderd pagina’s aan noten en bibliografie. Het leeslint is geen overbodige luxe, want dit boekwerk vraagt vele leesuren aan de lezer.

In andere recensies klinken verwijten dat de biografie te gedetailleerd is en te weinig keuzes maakt. Dit onderschrijf ik ten dele, want als lezer heb je soms het gevoel in een oneindige brei van feiten over Helmans leven te zwemmen en dan mis je houvast. Toch krijg je wel een helder beeld van zijn leven en er staan ook zeker interessante details in. Bijvoorbeeld hoe de Surinaamse vlag tot stand kwam, waar Helman natuurlijk óók weer bij betrokken was. Ook noemt Van Kempen veel voormalige woonadressen in Nederland van Helman met straatnaam en huisnummer, je zou er bij wijze van spreken een fietstocht van kunnen maken. Het is trouwens de bedoeling dat er een Albert Helman website gaat komen, voor de liefhebbers.

Rijst de vraag: voor wie is deze vuistdikke biografie interessant? Hoewel Van Kempen op Helmans werk ingaat, staat met name de figuur Helman centraal. Het boek lijkt me verplichte kost voor Surinaamse studenten en studenten Surinamistiek. De titel van de biografie is de spijker op zijn kop. Helman is zijn hele leven druk en bereist de wereld, een echte kosmopoliet. Maar hij blijft een echte Surinamer, een man uit de West, die verbonden is met Nederland, Europa en de wereld. Van Kempen levert een mooi portret af van een groot auteur met een bijzondere levensloop.

Michiel van Kempen, Rusteloos en overal. Het leven van Albert Helman, Uitgeverij In de Knipscheer, Haarlem, 2016, ISBN 9789062659258, 863 pag., €49,50