Recensies boeken

Over de Mapuche, de oorspronkelijke bewoners van Chili, hoor je alleen bij conflicten. Daardoor ontstaat het beeld dat Mapuche, ongeveer 6 procent van de totale bevolking, voortdurend strijden voor erkenning van hun land, cultuur, identiteit en autonomie. De tegenstander daarbij is de racistische Chileense staat, die zelfs onder sociaaldemocratische presidenten als Ricardo Lagos en Michelle Bachelet de van Pinochet geërfde antiterrorismewetgeving tegen Mapuche-activisten gebruikt.

Joanna Crow, docente Latijns Amerikastudies aan de universiteit van Bristol, laat in The Mapuche in Modern Chile. A Cultural History van zulke beelden weinig heel. We kunnen blij zijn met deze publicatie, want er verschijnen zelden niet-Spaanstalige boeken over de Mapuche. Crow noemt haar boek een ‘culturele geschiedenis’, omdat ze onderzoekt hoe Mapuche en Chilenen sinds eind negentiende eeuw naar dit volk hebben gekeken. Daarbij kijkt ze naar denkbeelden van leiders, dichters, schrijvers en musici, maar ook naar foto’s en standbeelden en onderzoekt ze hoe Mapuche in schoolboeken en musea worden voorgesteld. Dat levert weinig eenduidigheid op, integendeel. Zowel onder Mapuche als onder Chilenen heeft altijd een grote diversiteit aan opvattingen bestaan.

Pas in 1883 zijn de Mapuche, die vooral in zuid-Chili rond Temuco wonen, met militair geweld ingelijfd bij de Chileense staat. Crow benadrukt dat niet alle Mapuche tegen de Chileense staat vochten. Mapuche hadden al eerder met die staat onderhandeld, er tegen gestreden en mee samengewerkt, afhankelijk van de omstandigheden. Ook in de laatste beslissende strijd was dat zo. Er waren Mapuche die tegen de Chilenen vochten, maar ook die de Chileense troepen steunden. Ook na 1883 bleven Mapuche afwisselend strijd voeren tegen én onderhandelen en samenwerken met de Chileense staat. Die staat reageerde vaak ook niet eenduidig, als één blok.

Verrader

Volgens Chileense opvattingen waren de Mapuche tamelijk vreedzaam in de eenheidsstaat opgenomen. Deze ‘barbaren’ konden nu deelnemen aan de beschaving, moderniteit en vooruitgang. Sommige Mapuche keerden dat om: met hun buitensporig geweld hadden juist de Chilenen zich ‘barbaren’ getoond tegenover de beschaafde Mapuche.

In de Chileense beeldvorming werden de Mapuche wel afgebeeld als een dapper volk, dat zich met helden als Caupolicán en Lautaro tegen de Spanjaarden had verweerd. Maar dat was in een glorieus verleden. In het heden waren de Mapuchecultuur en de Mapuche als apart volk aan het verdwijnen. Toelichtingen in musea over de Mapuchecultuur waren in de verleden tijd gesteld.

Veel Mapuche stelden dat hun cultuur en identiteit niet verloren zouden gaan. Crow behandelt uitvoerig de levensloop en denkbeelden van een paar leiders: Manuel Manquilef (1887-1950), Manuel Aburto (1887-1952) en Venancio Coñuepán (1905-1968). Ze waren alle drie voorvechters van de rechten en cultuur van de Mapuche. De drie meenden dat Mapuchecultuur en moderne beschaving konden samengaan, met daarbinnen grote verschillen. Manquilef was parlementslid voor de Liberaal Democratische partij, Aburto was links georiënteerd en Coñuepán rechts. Hij was van 1953 tot 1958 minister voor Inheemse Zaken in de regering van de rechts-populistische president Ibañez. Andere Mapuche noemden Manquilef ‘verrader’ genoemd omdat hij gemeenschappelijk grondbezit – volgens velen hét basiskenmerk van de Mapuche samenleving – wilde vervangen door ‘modern’ privé-landbezit.

Crow bespreekt ook de twee beroemdste Chileense dichters: Gabriela Mistral en Pablo Neruda, beide Nobelprijswinnaars. Die lieten zich sterk inspireren door elementen uit de Mapuchecultuur. Dat geldt ook voor musici van de Nueva Canción Chilena als Violeta Parra en Víctor Jara in de jaren vijftig, zestig en begin zeventig. Zij gebruikten ook inheemse muziekinstrumenten en leverden in hun liederen kritiek op de uitbuiting en onderdrukking van Mapuche en andere groepen in Chili. De twee bekendste muziekgroepen uit de tijd van de linkse regering-Allende (1970-1973) tooiden zich met inheemse namen: Quilapayún (Mapuchetaal) en Inti-Illimani (Quechua).

Paternalistisch

Onder Allende kregen Mapuche een deel van het land terug dat hen eerder was ontnomen. Deze regering toonde wat meer respect voor Mapuchecultuur, maar soepel ging dat niet. Links zag Mapuche vooral als uitgebuite boeren, dus onderdeel van een sociale klasse, en had minder oog voor de betekenis van cultuur en identiteit.

Tijdens de dictatuur van Pinochet (1973-1990) raakten de Mapuche hun land weer kwijt. In de nieuwe democratie vanaf 1990 heeft de regering meer aandacht voor problemen van de Mapuche, maar nog vaak vanuit een paternalistische houding. Een deel van de Mapuche voert harde acties om land weer terug te krijgen en meer autonomie te verwerven.

In 2001 installeerde president Lagos een ‘Commissie voor Historische Waarheid en Nieuwe Behandeling van Inheemse Groepen’. Zo’n 250 mensen werkten mee aan het rapport van drieduizend pagina’s, dat eind 2003 verscheen. Een conclusie was dat verovering van het Mapucheterritorium en de gedwongen en gewelddadige integratie van de bevolking door de Chileense staat voor een groot deel het huidige landconflict hebben veroorzaakt. Een groep Mapuche wetenschappers scheidde zich af van de grote commissie en kwam met een eigen rapport met nadruk op koloniale onderdrukking én het overleven van inheemse groepen. Het officiële rapport ging tot het einde van de dictatuur in 1990, het alternatieve tot 2003, dus met kritiek op het beleid van de gekozen centrumlinkse regeringen.

Volksdansen

Terecht benadrukt Crow in haar vaak boeiende en originele boek dat Mapuche en Chileense staat niet als vaste blokken tegenover elkaar stonden en dat er voortdurend is onderhandeld, samengewerkt en gestreden. Al die verschillende opvattingen en culturele uitingen illustreren dat fraai. Deze culturele geschiedenis staat echter vaak wat los van sociaaleconomische en politieke ontwikkelingen. Kennis daarvan is niet Crow’s sterkste punt en dat wreekt zich vooral in het hoofdstuk over de dictatuur van Pinochet. Ze wil laten zien dat ‘gewone’ processen van samenwerking, onderhandeling en conflict daar in wat aangepaste vorm bleven voortbestaan, evenals de grote diversiteit. Een aanzienlijk deel van de Mapuche was – net als in Chili als geheel – aanhanger van Pinochet; deze Mapuche mochten samenwerken en publiekelijk steun betuigen.

Mogelijkheden voor onderhandelen en verzet waren echter veel beperkter dan voor en na de dictatuur. Uit het toestaan van culturele manifestaties, waar wel eens iets kritisch werd gesuggereerd, leidt Crow af dat er wat ruimte was. Kennelijk weet ze niet dat wereldwijd dictators dol zijn op volksdansen en traditionele klederdrachten, als uitlaatklep voor de bevolking en om te laten zien hoe ruimdenkend ze zelf zijn. Ook beseft Crow onvoldoende dat de dictatuur tot 1982-83 zeer gesloten was en dat daarna – door een diepe economische crisis, conflicten in het machtblok en grote protesten van de bevolking – oppositie en media veel meer ruimte kregen. Daardoor kan ze gebeurtenissen moeilijk plaatsen. Crow is nogal verbaasd dat bij een culturele activiteit op 27 maart 1984 vierhonderd militairen klaar stonden om hardhandig in te grijpen. Die dag was echter door de gezamenlijke oppositie voor heel Chili uitgeroepen als nationale protestdag. Volgens Crow was de dictatuur helemaal niet zo uit op het vernietigen van de Mapuchecultuur als vaak wordt beweerd. Ze leidt dat af uit regeringsvoorstellen voor onderwijs, met veel verbaal respect voor die cultuur. Maar, dat geeft Crow zelf toe, die voorstellen zijn nooit in de praktijk gebracht.

Ook bij de periode na de dictatuur was wat meer sociaaleconomische en politieke basis verhelderend geweest. Hoeveel Mapuche zijn er parlementslid en komen ze speciaal op voor Mapuchebelangen? Hoe staat het met opleiding en armoede van Mapuche, vergeleken met de hele bevolking van Chili? Crow noemt het niet, maar in 2009 leefde landelijk 15 procent van de bevolking in armoede, maar van de Mapuches in hun kerngebied 30 procent. Juist in die streek zijn de grote landconflicten, die wel worden genoemd, maar te weinig aandacht krijgen.

Dit neemt niet weg dat Crow veel interessants te melden heeft. Wie het boek heeft gelezen, zal niet meer zo makkelijke simpele voorstellingen van zaken klakkeloos aannemen.

Joanna Crow, The Mapuche in Modern Chile. A Cultural History. Gainsville etc.: University Press of Florida, 2014, 289 pag., ISBN 9780813060392, € 32,50.