Vandaag de dag is het bijna niet meer voor te stellen. Op je smartphone zie je dankzij google maps precies waar je op aarde bent. Krap 150 jaar geleden is dat een ander verhaal. Dan wagen mensen hun leven om de wereld in kaart te brengen. De Braziliaan Euclides da Cunha (1866-1909) is zo iemand. Aan hem heeft Brazilië de westelijke landsgrenzen in Amazonia te danken.
De Amerikaanse geograaf Susanna Hecht schreef het boek The Scramble for the Amazon and the Lost Paradise of Euclides da Cunha. Bij het grote publiek is Da Cunha bekend als schrijver van De binnenlanden (1902). In deze iconische roman beschrijft hij hoe het regeringsleger Canudos, een vrijstaat onder leiding van de religieuze fanaticus Antônio Conselheiro, vernietigt en tot de laatste man uitmoordt. Het verhaal inspireert de Peruaanse schrijver Mario Vargas Llosa tot het boek De oorlog aan het einde van de wereld.
Da Cunha’s rol in de politieke en milieugeschiedenis is vrijwel onbekend. Brazilië bakkeleit met Peru over de ligging van grenzen. Een gezamenlijke expeditie naar de rivier Purús, een belangrijke aanvoerrivier van de Amazone, moet duidelijkheid bieden. Aan deze loodzware trip neemt Da Cunha deel, die overigens nooit plaats had kunnen vinden zonder hulp van inheemse gidsen, benadrukt Hecht. De oppervlakte van de betwiste gebieden gaan ons voorstellingsvermogen te boven: 200.000 km2, oftewel 5 à 6 keer België of Nederland.
Da Cunha laat een onafgemaakt werk na: Het verloren paradijs. De minnaar van zijn vrouw schiet hem dood. Hecht treedt behoorlijk in detail in deze tragische liefdesgeschiedenis. Dat is niet per se het interessantste deel van een verder boeiend boek.
Da Cunha werkt in opdracht van baron Rio Branco, minister van Buitenlandse Zaken en voormalig diplomaat. Voor hem is Da Cunha de aangewezen man voor de klus, omdat hij een lyrische nationalistische romancier is en zich bovendien bewust is van beeldvorming en publiciteit. Het is hard nodig om de publieke opinie te mobiliseren in deze tijden van landjepik, waarin jonge Zuid-Amerikaanse naties en Europese koloniale mogendheden elkaar proberen af te troeven. Da Cunha gebruikt ideologie van tropicalisme om Peruaanse claims te ontkrachten en creëert alternatieve, anti-Europese koloniale tropicaliteit om zo het Braziliaanse imperialisme in Amazonia te rechtvaardigen.
Volgens Hecht bedrijft Da Cunha ‘geopolitiek van de bossen’: hij framet de politieke economie en ecologie als onderdeel van Braziliaanse historie. Daarmee bedoelt ze dat Da Cunha iedereen die zich in het bos bevindt eerst en vooral tot Braziliaans staatsburger bestempelt. De bandeirantes, avonturiers die tot in de verste uithoeken van het land doordringen, de rubbertappers, de ontsnapte slaven die zich in de bossen vestigen en indianen die in het bos wonen. Zo hanteert Brazilië het principe van uti posseditis, latijn voor ‘zoals je in bezit hebt’, wat inhoudt dat een nieuwe staat wordt afgebakend door reeds bestaande grenzen. Hoe meer dat gebied bevolkt wordt door jouw mensen, hoe beter.
Hecht besteedt veel aandacht aan de rubberteelt en de rubbertappers, een geschiedenis vol leed, uitbuiting en eenzaamheid. In Da Cunha’s tijd beleeft de rubberteelt hoogtijdagen en houdt deze de industriële revolutie in Europa letterlijk draaiende; zonder latex geen lopende banden in de Europese fabrieken.
De ratrace van destijds is tegenwoordig misschien nog het best te vergelijken met het planten van vlaggen op de bodem van de oceaan op de noord- en zuidpool. De rol van cartografen kan nauwelijks overschat worden, legt Hecht uit. Verdragen zijn vaak onvolledig. Landen proberen door opzettelijke fouten of door een valse schaal in landkaarten aan te brengen hun eigen grondgebied groter te maken. Liegende kaarten zijn ook militair strategisch van belang, doceert Hecht. Complicerende factor is dat het landschap van een rivier dynamisch is. Door de natuur verandert de loop van de stroom, waardoor het een kwestie van tijd is tot de kaart niet meer klopt.
Hecht schrijft vlot en onderhoudend. Ze lardeert haar werk regelmatig met vertaalde teksten van Da Cunha en dat zijn tot op de dag van vandaag heldere en goed leesbare stukken vol empathie. De historische zwartwitfoto’s geven een gezicht aan de personages en maken het verhaal compleet. Kortom, The Scramble for the Amazon is een aanrader.
Susanna B. Hecht, University of Chicago Press, Chicago, 2013, ISBN 9780226322810, 612 pag., €40,00
In La Chispa 367 leest u een interview met auteur Susanna Hecht. Lees ook onze recensie van de Binnenlanden van Euclides da Cunha.
