In 2012 werd abortus in Uruguay gelegaliseerd. Hiermee voerde Uruguay de eerste van een reeks liberale wetten in. Drie jaar na de invoering van de wet blijkt echter dat er nog veel haken en ogen aan de uitvoering zitten. Veel artsen weigeren te aborteren en veel vrouwen ‘kiezen’ alsnog voor een illegale abortus.
Uruguay staat relatief weinig in de belangstelling. Ingeklemd tussen de reuzen Brazilië en Argentinië -waar het ene schandaal na het andere de internationale media spekt- valt het nauwelijks op. Uruguay mag dan ruim vier keer zo groot zijn als Nederland, maar met slechts 3,3 miljoen inwoners doe je als land niet echt mee met de grote jongenspolitiek. Toch stond Uruguay afgelopen jaren een paar keer in de spotlights. De liberalisering van abortus en het homohuwelijk waren baanbrekend voor een Zuid-Amerikaans land. De legalisering van de productie en consumptie van marihuana was zelfs een wereldprimeur. Veel aandacht daarbij kreeg de drijvende kracht hierachter: ex-stadsguerrillastrijder José (Pepe) Mujica, president van 2010 tot 2015. Deze publiekslieveling heeft legio journalisten uit de hele wereld in zijn eenvoudige boerderijtje ontvangen. Een president die wars is van luxe en een groot deel van zijn salaris aan goede doelen besteedt, gooit hoge ogen.
Uruguay geldt als één van de meest liberale landen ter wereld. Mede door de invoering van de progressieve wetten bekroonde The Economist Uruguay in 2013 met de titel ‘Land van het jaar’. Time nam Mujica in 2014 op in de lijst van de honderd meest invloedrijke personen ter wereld. Maar hoe is de praktijk in dit eigenwijze Zuid-Amerikaanse landje? Kan een ongewenst zwangere vrouw deze zwangerschap nu, probleemloos, binnen de eerste drie maanden afbreken? En hoe staat de bevolking hierin?
Veto
Op 19 oktober 2012 ondertekende Mujica de nieuwe abortuswet. Met de hakken over de sloot waren het Huis van Afgevaardigden en de Senaat akkoord gegaan met het wetsvoorstel. Al eerder was abortus in Uruguay gelegaliseerd. In 1933 kregen openbare ziekenhuizen toestemming abortussen uit te voeren. Maar al drie jaar later werd abortus weer strafbaar; de vrouw kon een gevangenisstraf van drie tot negen maanden krijgen. Rechters konden wel strafvermindering geven bij bijvoorbeeld verkrachting of economische problemen van de vrouw. Deze wet bleef tot 2012 gehandhaafd.
Toch werd al in 2008 het legaliseren van abortus aangenomen door het parlement. President Tabaré Vázquez maakte echter uit ethische overwegingen gebruik van zijn bevoegdheid om zijn veto uit te spreken. Vázquez, sinds begin 2015 opnieuw president, werkte jaren als arts (oncoloog). Hij staat bekend om zijn strikte normen en waarden. Vázquez behoort net als zijn opvolger én voorganger Mujica tot het linkse samenwerkingsverband Frente Amplio (Breed Front), maar is een stuk conservatiever.
Uit de kleren
Abortus is vooral gelegaliseerd om de moedersterfte te verminderen. Voor de legalisering moesten relatief veel vrouwen naar het ziekenhuis als gevolg van onveilige abortus. Sommige vrouwen moesten de abortus met de dood bekopen.
Uruguay werd na Cuba het tweede land in Zuid-Amerika met legale abortus, tot de twaalfde week van de zwangerschap. Daarna is abortus alleen toegestaan bij incest of verkrachting. Verder moeten aanvraagsters verplicht vijf dagen nadenken over de beslissing en gesprekken voeren met een team van een gynaecoloog, een psycholoog en een sociaal werker.
Pro-abortus activisten voerden vlak voor de goedkeuring van de wet een gedurfde protestactie. De vrouwen gingen volledig uit de kleren voor het parlementsgebouw in Montevideo. Ze waren het niet eens met de verplichte voorwaarden en pleitten voor een toegankelijkere wet. De vrouwen hadden symbolische bloemen op hun naakte lichamen gebodypaint. In een felle tegenreactie probeerden politici en belangengroepen met man en macht de goedkeuring van de abortuswet te dwarsbomen, tevergeefs. Uruguayanen blijven echter verdeeld over de kwestie. Volgens tegenstanders worden abortussen door de nieuwe wet gestimuleerd en gerechtvaardigd.
Toch is het al bijzonder dat de abortuswet tot stand is gekomen. In veel Latijns-Amerikaanse landen is zo’n wet nog ondenkbaar. Het is in Uruguay vooral gelukt doordat de macht van katholieke kerk beperkt is. Uruguay is voor Latijns-Amerikaanse begrippen weinig religieus. Maar liefst 40,5 procent is atheïst, onder wie ex-president Mujica. 47 procent is rooms-katholiek en 11 procent protestant. In buurland Argentinië is slechts 9 procent niet-religieus en hangt ruim 80 procent het katholieke geloof aan.
Weigeraar
Uruguayaanse vrouwen kunnen nu dus ongestraft zwangerschap binnen de eerste drie maanden laten afbreken. Toch blijkt dat in de praktijk verre van eenvoudig. De grootste bottleneck is het vinden van een gynaecoloog. Volgens de officiële cijfers van het ministerie van Volksgezondheid weigert 30 procent. Maar volgens Lilian Abracinskas, directrice van de stichting Mujer y Salud (Vrouw en Gezondheid), is het werkelijke percentage veel hoger.
Achter haar bureau vertelt ze over haar onderzoek van afgelopen paar jaar over de dagelijkse abortuspraktijk. In diverse provincies heeft ze gynaecologen bezocht en vrouwen die een abortus wilden laten plegen. Vooral in het binnenland weigeren de meeste gynaecologen. “In de provincie Salto wil niet één van de twaalf gynaecologen een abortus uitvoeren. Wel komt er regelmatig een arts uit Montevideo ‘op bezoek’, om consulten te verrichten. In de provincie Paysondó weigeren veertien van de zestien gynaecologen te aborteren. In Rio Negro geldt dat voor zes van de tien”.
De 37-jarige gynaecoloog María is zo’n weigeraar. Zelf is ze niet tegen abortus, maar van de katholieke ziekenhuisinstelling waarvoor ze wilde werken (Círculo Católico) moest ze verplicht een contract tekenen, waarin staat dat ze wegens gewetensbezwaren tegen abortus is. Als ze dit niet zou tekenen, zou ze de baan niet krijgen. Ook de anderen gynaecologen van Círculo Católico mogen niet aborteren en moesten hetzelfde contract ondertekenen.
Struikelpunt
Volgens Abracinskas komt de door de overheid genoemde 30 procent weigeraars volledig uit de lucht vallen. “Niemand kan onderbouwen waar dat getal vandaan komt.” Abracinskas legt uit waarom gynaecologen weigeren. “Naast geloofsovertuigingen zijn er nog belangrijkere redenen: Sommigen vinden de wet te ingewikkeld en verwarrend. Voor anderen is het een morele kwestie: abortussen zijn altijd illegaal geweest, gevoelsmatig is het nog steeds zo. Ze kunnen ook een financieel motief hebben. De artsen krijgen geen extra bijdrage voor het uitvoeren van abortussen, omdat het in het basiszorgpakket is opgenomen. Ten slotte is een aantal gynaecologen simpelweg niet bekwaam genoeg. Ze hebben nooit eerder een abortus uitgevoerd en durven er niet aan te beginnen.”
Een gynaecoloog in Montevideo die ook bij het ministerie van Volksgezondheid werkt, beaamt bovenstaande redenen. “Levensbeschouwing en geloof spelen een rol, maar er is ook een groep artsen die niet tegen abortus is, maar wel tegen deze wet. De wet is een politiek compromis en blijkt in de praktijk lastig uitvoerbaar. Het verplichte gesprek met een team is een struikelpunt. Gynaecoloog, psycholoog en sociaal werker hebben ieder hun eigen werkplek en volle agenda. Verder hebben ze nauwelijks met elkaar te maken. Op korte termijn samenkomen is soms onhaalbaar. De gynaecoloog spreekt echter tegen dat het percentage weigeraars hoger is dan 30 procent. “Dat geldt vooral voor de ‘probleemgebieden’ buiten Montevideo, maar binnen Montevideo ligt het waarschijnlijk lager.”
Als een hond
Hoger of lager dan 30 procent, feit is dat vrouwen buiten Montevideo vaak verplicht naar de hoofdstad moeten reizen voor een abortus. Volgens Abracinskas is de afstand een grote drempel. “Sommige vrouwen kunnen om praktische redenen niet weg van huis of verkeren in onzekerheid over de behandeling in Montevideo. Andere vrouwen weten niet eens dat het daar wél kan. Voorlichting is schaars. Vrouwen die Montevideo wel bereiken, worden zelden met open armen ontvangen. Artsen hebben hun twijfels bij de behandeling van een vrouw die op pakweg 600 km afstand woont. Ze durven soms niet garant te staan voor de gezondheid als de vrouw in kwestie een dag later weer achter de horizon verdwijnt.”
In de Uruguyaanse krant El País stond het verhaal van de 28-jarige María Elena. Geen arts in Salto wilde haar zwangerschap – die door complicaties geen goed einde zou kennen – afbreken. Dus moest ze naar Montevideo reizen, waar ze naar haar zeggen “als een hond te woord gestaan werd”. Hier kreeg ze uiteindelijk wel, zonder verdere uitleg, een recept voor medicijnen om de zwangerschap af te breken.
Stigma
Ook de angst voor een stigma is volgens Abracinskas een obstakel voor legale abortus. “Vrouwen durven simpelweg niet in de wachtkamer te gaan zitten, want stel dat ze een buurvrouw tegenkomen. De vooroordelen kunnen heel hard zijn. Het grootste verwijt is niet dat je ‘een baby vermoordt’, maar dat je geen voorbehoedsmiddelen hebt gebruikt. ‘Je zou beter moeten weten’, is het idee achter de kritiek.” Vrouwen die de legale weg naar een abortus niet weten te vinden, gaan vaak op eigen houtje te werk. Ze proberen zelf aan abortuspillen te komen, met alle risico’s van dien. De uitvoering van de abortuswet kent dus nog ‘kinderziektes’. Desondanks is het een mijlpaal dat deze abortuswet op Zuid-Amerikaanse bodem is ingevoerd. Tegenstanders zijn fel. Maar dat nu de ethisch conservatieve president Vázquez, de ‘vader van het volk’, de wet uitvoert, doet de gemoederen wellicht bedaren.
Lees ook ons artikel over het seculiere karakter van Uruguay
