De Mbya Guaraní in Paraguay
“Wanneer onze bossen verdwijnen, betekent dat ook ons einde. Want we zijn als vissen in het water: wanneer er geen water meer is, sterven de vissen. Zo is het ook met ons, zonder bos kunnen wij niet leven, want het bos is onze Tekoha, ons territorium, ons thuis.”
Aan het woord is een bejaarde man, een Mbya Guaraní, die in 2015 voor de camera van de Paraguayse documentairemaker Miguel Armoa vertelt over zijn leven en het verlies van zijn woongebied. In de jaren zeventig van de vorige eeuw kwam dat in bezit van de waterkrachtcentrale Yacyreta, in het stroomgebied van de zuidelijke Paraná op de grens van Paraguay en Argentinië. Pira Hi’ypava (Vissen zonder water) vertelt het bijna vergeten verhaal over hoe veertig jaar geleden de Mbya Guaraní werden gedwongen hun eiland in de rivier te verlaten. In de jaren negentig kwamen ze terecht in Pindo, ruim honderd kilometer van het eiland verwijderd, waar ze als ‘compensatie’ een gebied kregen toegewezen dat maar een fractie (300 ha) bedroeg van de omvang van hun oorspronkelijke thuis (80.000 ha). Een plek zonder monte, zonder wildernis waarin gejaagd en gevist kan worden, een plek waar ze slechts met moeite kunnen overleven.
Eilandbewoners
De film Vissen zonder water werd gemaakt in opdracht van de organisatie ACIDI, de Vereniging van Inheemse Gemeenschappen in het Departement Itapúa. Deze organisatie van Mbya Guaraní werd opgericht in 1996 en zet zich in voor de verdediging van de rechten van de 22 bij haar aangesloten gemeenschappen. Met de film wilde ACIDI aandacht vragen voor de situatie van hun volk en de geschiedenis bewaren voor het nageslacht. Het verhaal van de eilandbewoners is exemplarisch voor wat veel inheemse volken in Paraguay overkwam: ingesloten of gedwongen verhuisd als gevolg van oprukkende kolonisatie.
Van oorsprong wonen de Mbya Guaraní in het gebied waar Brazilië, Argentinië en Paraguay elkaar raken, de streek van de rivier de Paraná en haar indrukwekkende Iguazú watervallen. De ruim 20.000 Paraguayse Mbya Guaraní bevolken het zuidoostelijke deel van het land, waaronder het departement Itapúa. De Mbya, zoals ze ook wel genoemd worden, hadden en hebben weinig op met de niet-inheemse bevolking. Tijdens de Spaanse overheersing verzetten zij zich hevig tegen de indringers en rond 1580 leidden ze een van de eerste grote opstanden tegen de kolonisten. In de monding van de Aguapey, een zijrivier van de Paraná, bij het eiland Yacyreta, joegen zij de Spaanse indringers op de vlucht. In de daarop volgende eeuwen kromp hun leefgebied gestaag.
In de jaren zeventig van de vorige eeuw verloren de Mbya veel land als gevolg van de constructie van de hydro-elektrische dam Yacyreta in de rivier Paraná, waardoor het stroomopwaarts gelegen gelijknamige eiland onder water kwam te staan en de bewoners gedwongen werden hun thuis te verlaten. De door de overheid en de elektriciteitsmaatschappij naar westers model gebouwde nieuwe woningen in Pindo sluiten niet aan op de behoeften van de Mbya. In hun cultuur staat het huis centraal: rond het huis, het thuis, met het vuur in het midden, vindt de overdracht van cultuur plaats in de verhalen die de ouderen vertellen aan de jongere generaties. De nieuwe huizen hebben hun keuken buiten, vanwege brandgevaar, en zonder het karakteristieke rieten dak lijken ze niet op de traditionele woningen van de Mbya Guaraní.
De huizen zijn slechts een symptoom van de problemen waarmee de Mbya Guaraní geconfronteerd worden. In de jaren na de gedwongen verhuizing heeft de grootschalige geïndustrialiseerde monocultuur zich sterk uitgebreid in het gebied. Bossen worden gekapt want gewassen als soja en sorghum blijken veel winstgevender. De druk op het land van kleine boeren en van de inheemse bevolking neemt toe. De Mbya, van oorsprong jagers en verzamelaars, zien de bossen steeds meer verdwijnen. ACIDI besluit landrechten en toegang tot land tot de speerpunten van hun vereniging te maken, met als gevolg dat zij al snel als belangrijkste woordvoerder van de Mbya Guaraní in Itapua worden gezien en aanschuiven bij onderhandelingen met de overheid en investeerders over land en grondrechten.
Nationaal park San Rafael
Een van de hoofdpunten op de onderhandelingsagenda met de overheid, grootgrondbezitters, (buitenlandse) investeerders en natuurbeschermers is het nationale park San Rafael, een van de laatste culturele en spirituele toevluchtsoorden van de Mbya Guaraní, en naar verluid het enige gebied in Paraguay waar zich nog oerbos bevindt, behorend tot het Atlantisch regenwoud. Behalve bijzondere vogels en andere dieren wonen verspreid in het park ook enkele Mbya die het contact met de buitenwereld mijden en in een zelfgekozen isolement leven. De teruggave van dit nationaal park aan de Mbya is belangrijk voor het behoud van hun eigen cultuur, en ook het INDI (het Paraguayse Instituut van de Inheemsen) erkent San Rafael als traditioneel territorium, Tekoha Guasu, van de Mbya Guaraní. Op dit moment zijn 15.000 van de in totaal 73.000 ha toegewezen aan de Mbya Guaraní.
Maar buiten de oorspronkelijke bewoners zijn er veel andere groepen die interesse hebben in het park en zijn schatten: landloze boeren vestigen zich aan de randen; illegale houthakkers trekken het bos in en kappen waardevolle bomen terwijl ze de minder waardevolle tot houtskool verwerken; natuurbeschermers lijken meer te geven om de (inderdaad zeldzame) vlinders en vogels en zien de inheemse bewoners liefst vertrekken. Tenslotte zijn er de grootgrondbezitters uit de omgeving en buitenlandse investeerders die vaak met grof geweld een stuk bos in bezit nemen om er soja te verbouwen. De overheid kan of wil niet ingrijpen en kiest vaker de kant van de indringers dan van de oorspronkelijke bewoners.
Makutinga
Een recent voorbeeld van de voortdurende strijd tussen grootgrondbezitters en de inheemse bevolking is Makutinga, een van de tweeëntwintig gemeenschappen die bij ACIDI zijn aangesloten en gelegen in de nabijheid van het park San Rafael. De gemeenschap telt 21 families, in totaal ongeveer tachtig personen. In 2002 vaardigde de Paraguayse regering een resolutie uit waarin het INDI toestemming krijgt de 763 ha die al sinds mensenheugenis door de gemeenschap Makutinga bewoond worden aan de leden over te dragen. Om het helemaal legaal te maken moet het besluit van de overheid bekrachtigd worden door de griffie, waar het nationaal kadaster onder valt, iets dat echter tot de dag van vandaag nog niet is gebeurd. En zolang het besluit niet bekrachtigd is, kunnen andere partijen dit aanvechten. Een lokale grootgrondbezitter haalt dan ook alles uit de kast om zijn gelijk te halen. Zo worden sinds 2010 de leiders van de gemeenschap niet alleen bedreigd maar ook beschuldigd van criminele activiteiten. Op dit moment lopen er maar liefst vijf aanklachten tegen diverse leiders en leden van Makutinga, variërend van opruiing tot het illegaal bezetten van land. De criminalisering is een reactie op het aanhoudend verzet van Makutinga tegen pogingen om hen van hun land te verdrijven. Met regelmaat bezetten kleine boeren uit de omgeving het land en vernielen de gewassen van de Mbya. In 2010 werden bij zo’n bezetting niet alleen gewassen vernield maar ook duizenden boompjes die kort daarvoor door de Makutinga gemeenschap waren geplant in het kader van een door de staat gesponsord project dat als doel had het traditionele bos in het gebied te herstellen. De boeren kregen steun van een speciale eenheid van de nationale politie, die met schoten de bewoners trachtte te verjagen zodat zware landbouwmachines het terrein op konden rijden. Verschillende overheidsorganen (het INDI en de lokale overheid/politie) staan hier lijnrecht tegenover elkaar, maar het is duidelijk bij wie de macht ligt, en dat is niet bij het INDI.
Afgelopen oktober zijn er opnieuw enkele pogingen geweest van boeren om het gebied binnen te dringen. Samen met de advocate van een bevriende NGO heeft ACIDI een aanklacht ingediend bij het Hooggerechtshof waarin de organisatie onder andere een onderzoek eist naar de recente gebeurtenissen, waarbij ook politie van het nabijgelegen Carlos Antonio López betrokken was. Sinds zes jaar vecht de eerder genoemde lokale grootgrondbezitter het landrecht van de Makutinga aan en probeert op alle mogelijke manieren zijn gelijk te halen en de Makutinga te verdrijven. Hij was het ook die boeren aanzette tot het verwijderen van de jonge boompjes in 2010. Zonder toestemming van de gemeenschap bezochten plaatselijke hoogwaardigheidsbekleders het land van Makutinga, op instigatie van de grootgrondbezitter.
Als vissen op het droge…?
De conflicten rond Makutinga zijn slechts één voorbeeld van de voortdurende strijd in Paraguay tussen de inheemse bevolking en de kolonisatie. Niet alleen Paraguayse grootgrondbezitters maar steeds vaker ook buitenlandse (Brazilianen, Japanners) investeerders proberen een graantje mee te pikken van het vruchtbare land. Mbya Guaraní zonder bos zijn als vissen zonder water, zei de oude man. In Paraguay rukt de ontbossing op, en de monte, die voorzag in het levensonderhoud van de inheemse bewoners, verandert in uitgestrekte velden van monocultuur: soja om onze koeien mee te voeden. Een vis zonder water gaat dood. Hoe lang nog overleven de Mbya Guaraní?
  Opgericht door oud-dictator Alfredo Stroessner, is het Instituto Paraguayo del Indígena (INDI) belast met het ontwikkelen en uitvoeren van beleid voor de inheemse bevolking van Paraguay. Dit klinkt mooi, maar het werkelijke doel was vooral de inheemse bevolking onder controle te houden en uit te buiten. Zo moesten inheemse leiders door het INDI worden goedgekeurd. Zoals de meeste staatsinstituten in die tijd was het INDI nauw verbonden met het leger en het ministerie van Defensie. Zonder werkelijke autonomie en met een chronisch gebrek aan menskracht en financiële middelen slaagde het instituut er niet in zijn missie uit te voeren.
De laatste jaren wordt het instituut achtervolgd door schandalen. Vorig jaar werd ex-voorzitter Rubén Quesnel veroordeeld tot zes jaar gevangenschap omdat hij in de periode 2011-2013 25.000 ha grond had verkocht die toebehoorde aan de Ayoreo in de Paraguayse Chaco. Enkele maanden later werd de toenmalige voorzitter van het INDI, Jorge Servin, ontslagen nadat hij tijdens een demonstratie tegen zijn beleid een inheemse vrouw in haar maag had geschopt. |
