Verkiezingen in klimaat van wantrouwen
Waarschijnlijk gaat slechts de helft van de Chileense kiezers op 19 november naar de stembus om een president en parlement te kiezen. Het wantrouwen tegen de politiek is fors toegenomen door corruptieschandalen en politieke ruzies. De waardering van de eens zo populaire president Bachelet is gekelderd. Toch heeft zij een aantal hervormingen weten te bereiken. Verwacht wordt dat de rechtse ex-president de verkiezingen gaat winnen. Maar misschien komen er ook meer vrouwen dan ooit in het parlement.
Over vier maanden zal Michelle Bachelet het Chileense presidentschap overdragen aan haar op 19 november – met waarschijnlijk een tweede ronde op 17 december- te kiezen opvolger. Toen ze 11 maart 2014 aantrad, zal zij zich haar tweede ambtsperiode heel anders hebben voorgesteld dan hoe het is gelopen. Van 2006 tot 2010 was de socialiste de eerste vrouwelijke president van Chili. Aan het eind van haar termijn was 80 procent – extreem hoog na vier jaar regeren – van de bevolking tevreden over de president, hoewel ze weinig opmerkelijke resultaten had bereikt.
Presidenten zijn in Chili niet direct herkiesbaar. Daarom kreeg Bachelet pas vier jaar later een tweede kans, met een uitgebreid hervormingsprogramma. De perspectieven leken goed. Ze versloeg haar rechtse tegenkandidaat in de tweede ronde met 62 procent van de stemmen. Bovendien verwierf haar regeringscoalitie Nieuwe Meerderheid van socialisten, christendemocraten en verwante partijen (waarbij voor het eerst ook communisten) in beide kamers van het parlement een meerderheid. Op 19 november kiezen de Chilenen ook alle leden van de Kamer van Afgevaardigden en de helft van de senatoren.
Zakkenvullers
Maar Bachelets tweede termijn werd in een aantal opzichten een drama. Terwijl het economisch heel redelijk ging, kelderde haar populariteit na anderhalf jaar tot 18 procent, het laagste sinds het herstel van de democratie in 1990. Er was veel ruzie in haar coalitieregering. Veel meer dan haar voorgangers bestreed Bachelet politieke crises door ministers te vervangen. Chili gold al jaren, samen met Uruguay, als het minst corrupte land van Latijns Amerika. De verbijstering was daarom groot toen in 2015 allerlei corruptiezaken aan het licht kwamen. Met de eerste hadden de zoon van Bachelet en haar schoondochter te maken. Daarna werd bekend dat via twee grote bedrijven – Penta en Soquimich – op illegale wijze geld bij politici en partijen terecht kwam. Eerst leek het alleen om rechtse partijen te gaan, maar spoedig bleken vrijwel alle partijen betrokken, ook de Socialistische Partij van Bachelet. Ook militairen en politie bleken er illegale financiële praktijken op na te houden.
Dit ondermijnde het al lage vertrouwen in de politiek. Niet alleen raakte Bachelet haar populariteit kwijt, maar ook het vertrouwen in regering, parlement en vooral politieke partijen zonk diep. Steeds meer zagen mensen politici als baantjesjagers en zakkenvullers. In het land dat al jaren derde van Latijns Amerika stond op internationale democratieranglijstjes, daalde de steun voor democratie in 2016 tot 54 procent, na Brazilië het laagste van Zuid-Amerika. Dat jaar kregen in Zuid-Amerika alleen de regeringen van Brazilië en Peru lagere waarderingen van hun burgers.
Geen militaire staatsgreep
De hervormingsvoorstellen van Bachelet leidden tot grote conflicten met de christendemocratische regeringspartij, de rechtse partijen en grote ondernemers, en kregen mede daardoor weinig steun van de bevolking. Dit alles leidde tot wat de grootste politieke crisis in Chili sinds 1990 wordt genoemd. Veel Chilenen willen niks meer met politiek te maken hebben. Toen Bachelet eind 2013 werd gekozen, was maar 42 procent van de stemgerechtigden opgekomen. Bij de gemeentelijke verkiezingen eind 2016 was het nog maar 35 procent. In Latijns Amerika heeft recent alleen Colombia zo’n lage opkomst meegemaakt. De lage opkomst in Chili is uitzonderlijk voor een gevestigde en stabiele democratie.
De crisis uit zich in wantrouwen en passiviteit. Er dreigt geen militaire staatsgreep, er zijn geen massale betogingen om de president weg te jagen en verkiezingen worden niet vervroegd of juist uitgesteld. Behalve tijdelijk in gebieden met natuurrampen wordt nergens de noodtoestand uitgeroepen. Er klinkt ook geen roep om een sterke man om orde op zaken te stellen. In veel landen in Latijns Amerika en elders zou men een situatie als in Chili geen diepe crisis noemen.
Het was een hoop gedoe en getrek, maar uiteindelijk heeft Bachelet meer hervormingen weten door te voeren dan in haar eerste ambtstermijn. Voor parlementsverkiezingen kwam een einde aan het zogenaamde binominale kiesstelsel. Dit in de wereld unieke systeem was ontworpen door de dictatuur van generaal Pinochet (1973-1990) om te zorgen dat na de dictatuur de rechtse partijen bij een stemmenpercentage van minimaal 33,4 procent de helft van de zetels zouden krijgen. Er komt nu een vorm van evenredige vertegenwoordiging. En 40 procent van de kandidaten moeten vrouw zijn.
‘Socialisme’
Onder invloed van jarenlange grote studentenacties lanceerde Bachelet een plan om het onderwijs voor iedereen gratis toegankelijk te maken. Ook moest het met winstbejag exploiteren van scholen onmogelijk worden. Dat is uiteindelijk gedeeltelijk gelukt. De katholieke kerk en christendemocraten verzetten zich tegen aantasting van de autonomie van de katholieke scholen, ondernemers tegen het geen winst meer mogen maken. Zowel bij links als rechts heerst ontevredenheid over het resultaat. Bachelet wilde de onderwijshervorming financieren met iets hogere winstbelasting voor bedrijven. Rechtse partijen en grote ondernemers riepen dat ze het ‘socialisme’ wilde invoeren. In feite probeerde de regering slechts de winstbelasting iets minder in lage zin te laten afwijken van wat gebruikelijk in de OESO, de club van rijke industrielanden waarvan Chili als enige Zuid-Amerikaanse land sinds 2010 lid is. Ook bij pogingen om de arbeidswet iets vakbonds- en werknemersvriendelijker te maken – de zoveelste kleine stap sinds 1990 – wisten rechts en de ondernemers iets van de plannen af te knabbelen.
Onder Bachelet kwam er een ministerie voor Vrouwen en Gender en een wet over de ‘burgerlijke verbintenis’ met voor homoseksuele stellen op veel punten dezelfde rechten als voor heterostellen. Bachelet heeft zich persoonlijk sterk ingezet voor een wet die abortus niet meer strafbaar stelt bij levensgevaar van de moeder, bij verkrachting en niet levensvatbaar zijn van de foetus. 70 procent van de Chilenen steunde dit voorstel. Tot opluchting van de voorstanders en woede van de katholieke kerk werd het voorstel in augustus 2017 definitief goedgekeurd.
De corruptieschandalen gaven aanleiding tot maatregelen, waarvan de effectiviteit nog moet blijken. Een aantal politici werd vervolgd voor die corruptiezaken, met opmerkelijk lichte straffen. Bachelet had ook een nieuwe grondwet beloofd in plaats van de nog steeds van kracht zijnde – wel meermalen gewijzigde – grondwet van de dictatuur. Dat is nog niet gelukt, al is er wel wat voorbereidend werk gedaan.
De hevige conflicten met de Mapuche, de oorspronkelijke bevolking van Chili, zijn nog lang niet opgelost. De Mapuche strijden voor teruggave van hun land en culturele erkenning. Op hun acties wordt vaak geregeerd met toepassing van de anti-terrorismewet uit de tijd van de dictatuur. Veel Chilenen zijn erg ontevreden over het pensioenstelsel dat vooral de particuliere pensioenbedrijven bevoordeelt. Daarom zijn ze massaal de straat opgegaan.
‘Succesvolste regering’
Eind mei 2017 zei Bachelet in een interview met het Spaanse persbureau Efe: “Er waren een paar resten van het neoliberale model die we via hervormingen hebben geëlimineerd. Daarvan was de onderwijshervorming de belangrijkste.” Zo maakte ze de hervormingen veel groter dan ze in werkelijkheid waren. Maar er zijn wel redenen om Bachelets tweede presidentschap minder negatief te beoordelen dan veel Chilenen doen. Correspondente Sylvia Colombo noemde in de New York Times (geciteerd in de Chileense digitale krant El Mostrador van 1 september 2017) de regering-Bachelet “de succesvolste onder de regeringen van linkse vrouwen in de regio”, dus meer dan die van Dilma Rousseff in Brazilië en Cristina Kirchner in Argentinië:
“De veranderingen die Bachelet beloofde, vinden plaats ondanks vertragingen. De economie groeit langzamer dan in de jaren van de hoge grondstoffenprijzen, maar met het regiogemiddelde, terwijl de inflatie onder controle en laag is: 2,6 procent…. Ondanks het pessimisme dat de Chilenen uiten, gaat het goed met Chili. Het heeft geen guerrillastrijders waarmee een vrede onderhandeld moet worden zoals Colombia, noch een oorlog tegen de drugskartels of een in de staat geïnfiltreerde drugscorruptie zoals Mexico, noch de agressiviteit van de Argentijnse politieke arena of een president die verandert in een tiran zoals Venezuela, noch de corruptie die heel Brazilië in z’n greep heeft of drie ex-presidenten in de gevangenis zoals Peru. Zouden de Chilenen hun president niet positief moeten beoordelen?”
Verwarring
Met de verkiezingen in zicht steeg Bachelets populariteit afgelopen september tot 34 procent, om rond dat niveau te stabiliseren. Ze kan geen kandidaat meer zijn, maar zou – anders dan na haar eerste termijn – geen kans meer maken op herverkiezing. Centrum-links gaat in verwarring de verkiezingen in. Bij alle zes verkiezingen sinds de dictatuur kwamen christendemocraten, socialisten, radicalen en verwanten met één gezamenlijke kandidaat. Die behaalde vijf keer de overwinning. Alleen tussen 2010 en 2014 had Chili een rechtse president, de schatrijke ondernemer Sebastían Piñera. Nu kon de regeringscoalitie het niet eens worden over een gezamenlijke kandidaat.
Socialisten, radicalen (sociaaldemocraten) en communisten steunen de met de Radicale partij verwante, maar als onafhankelijke optredende senator Alejandro Guillier. Deze 64-jarige socioloog heeft altijd als journalist gewerkt bij kranten, radio en tv en genoot daardoor een zekere bekendheid voor hij in 2014 senator werd. De christendemocraten komen met hun partijvoorzitter senator Carolina Goic. Kleinere en radicale linkse partijen, verenigd in het Frente Amplio (Breed Front) doen mee met de bijna 47-jarige radiojournaliste Beatriz Sánchez, die geen politieke ervaring heeft als parlementslid of bestuurder.
Glimlachen
Chile Vamos, het verband van de twee grote rechtse partijen RN en UDI, brengt opnieuw Sebastían Piñera in de strijd, die al eerder Bachelet opvolgde. Vier andere kandidaten maken volgens de peilingen geen enkele kans. Dat geldt ook voor Goíc van de grote christendemocratische partij, die op 5 procent blijft steken. Volgens een enquête van begin november haalt Piñera in de eerste ronde 43 procent, Guillier 23 procent en Sánchez 13 procent. In de tweede ronde zou Piñera van iedereen winnen: met 48 tegen 40 procent van Guillier, met 50 tegen 37 procent van Sánchez en met 48 tegen 32 procent van Goíc en met nog grotere verschillen tegen de vijf anderen.
De verkiezingscampagne is weinig inhoudelijk, het gaat vaak meer over personen, beschuldigingen en ruzies. Als Piñera wint – zoals twee derde van de Chilenen verwacht – wil hij een aantal hervormingen van Bachelet terugdraaien. Slechts de helft van de Chilenen zegt naar de stembus te gaan. Onder jongeren, de armste groepen, bewoners van de hoofdstad Santiago en mannen is dat nog lager. Het is niet waarschijnlijk dat de verkiezingen de opkomst zullen stimuleren. Ook is de kans klein dat ze het vertrouwen in de politiek en democratie zullen herstellen. Maar misschien komen er wat verrassingen bij de parlementsverkiezingen door de evenredige vertegenwoordiging en vrouwenquota op de kandidatenlijsten. Als dat laatste echt effect heeft, kan Bachelet toch nog even glimlachen voor ze in maart de politieke arena verlaat. Nu hebben slechts drie Latijns-Amerikaanse landen minder vrouwelijke parlementariërs dan Chili.
