Massamoord Curuguaty opnieuw in de belangstelling
Recent was er opnieuw veel aandacht voor het bloedbad in Curuguaty, Paraguay van 15 juni 2012: terwijl boeren veroordeeld werden tot gevangenisstraffen, lijkt de politie vrijuit te gaan. Ongelijke toegang tot land is de onderliggende oorzaak van deze massamoord, en nog steeds een van Paraguay’s grootste problemen. “Als we alle eigendomstitels bij elkaar op zouden tellen van mensen die zeggen eigenaar te zijn van bepaalde stukken land, zou Paraguay 30 procent meer oppervlakte hebben dan in werkelijkheid het geval is.”
Paraguay. Als je over de zich eindeloos uitstrekkende Chaco rijdt, zonder een mens tegen te komen, is het moeilijk voor te stellen dat grondbezit hier hét grote probleem is. In het bij uitstek agrarische land (soja, katoen en vlees zijn belangrijke exportproducten) is de ongelijkheid tussen grootgrondbezitters en kleine boeren echter enorm. Volgens gegevens van het Ministerie van Landbouw en Veeteelt kon in 2008 7,3 procent van de agrarische bedrijven tot de middelgrote en grote producenten gerekend worden. Zij bezaten op dat moment 93,7 procent van de agrarische grond, zo’n 29 miljoen hectare. De overige 1 miljoen boeren en boerinnen vormden samen 92,7 procent van de in de landbouw werkzame bevolking en hadden de beschikking over slechts 6,3 procent van de grond, nog geen 2 miljoen hectare. Per boerenfamilie komt dat neer op minder dan 2 hectare, niet genoeg om van te leven. Het gevolg is dat vooral jongeren naar de stad trekken, met weinig kans op het vinden van werk, onder meer omdat Paraguay geen industrie van betekenis heeft.
Onrechtmatig verkregen land
Waar veel andere Latijns-Amerikaanse landen tenminste enige mate van landhervorming kennen is die in Paraguay nooit echt van de grond gekomen, ondanks herhaalde beloften van politieke leiders. De macht van grootgrondbezitters en ondernemers blijft onverminderd groot. Tel hierbij op de disputen om het eigendomsrecht van land en het is duidelijk dat landrechten en -eigendom de aanleiding vormen voor veel gewelddadige en niet zelden dodelijke conflicten. “Als we alle eigendomstitels bij elkaar op zouden tellen van mensen die zeggen eigenaar te zijn van bepaalde stukken land, zou Paraguay 30% meer oppervlakte hebben dan in werkelijkheid het geval is,” zegt Delia Ramírez, docent sociale wetenschappen aan de General Sarmiento Universiteit. Ze legt vervolgens een link met de oorsprong van de huidige problematiek: “Er is een grote hoeveelheid frauduleuze eigendomstitels van ondernemers die hebben geprofiteerd van de cadeautjes van Stroessner.” Dictator Alfredo Stroessner was vanaf 1954 tot 1989 aan de macht en houdt nog altijd het dubieuze record van langstzittend staatshoofd in Zuid-Amerika. Tijdens zijn bewind zijn miljoenen hectare openbaar land aan bevriende militairen en ondernemers geschonken, land dat bestemd had moeten worden voor de duizenden boeren en boerinnen die op kleine stukjes grond probeerden te overleven. “Tierras malhabidas”, onrechtmatig verkregen land: volgens de Waarheidscommissie die tussen 2004 en 2008 onderzoek deed naar de mensenrechtenschendingen tijdens het bewind van Stroessner betreft het bijna 8 miljoen hectaren.
Toenemende criminalisering
De constatering van de Waarheidscommissie heeft er helaas niet toe geleid dat de overheid maatregelen neemt om een en ander recht te zetten. Integendeel, wanneer landloze en landarme boeren braakliggend terrein bezetten om te bewerken wordt er regelmatig hard opgetreden door politie en justitie. Op 20 september 2016 presenteerde het Paraguayse onderzoeksinstituut BASE IS een studie getiteld Judicialización y violencia contra la lucha campesina, casos de criminalización entre 2013-2015 (gerechtelijke procedures en geweld tegen de boerenstrijd, gevallen van criminalisering tussen 2013-2015) waaruit blijkt dat gemiddeld maar liefst tweemaal per maand een boerengemeenschap geconfronteerd wordt met strafrechtelijk optreden door de staat. Boeren worden aangeklaagd of veroordeeld wanneer zij opkomen voor hun rechten bij conflicten over land of protesten tegen besproeiingen met bestrijdingsmiddelen door sojaproducenten. En nu het openbare land allemaal vergeven is wordt de druk op het land van de kleine boeren en van de inheemse bevolking steeds groter.
Massamoord in Curuguaty
Een absoluut dieptepunt in het grondconflict vormt op 15 juni 2012 het optreden van een 300 man sterke gewapende politiemacht tegen een groep van 70 boeren in Curuguaty. Daarbij komen elf boeren en zes politiemannen om het leven. Volgens de wet kan braakliggende staatsgrond door landloze boeren geclaimd worden, iets dat hier het geval was: het terrein Marina kue was eigendom van de marine en werd al jaren niet meer gebruikt. In april 2004 had een groep boeren uit de naastgelegen kolonie het terrein bezet en het landhervormingsinstituut INDERT (Instituto Nacional de Desarrollo Rural y de la Tierra) verzocht te bemiddelen in de procedure om het eigendomsrecht over het terrein te verkrijgen. De boeren dienden ook een verzoek in bij het Ministerie van Defensie zijnde de eigenaar van de grond. Al in oktober van hetzelfde jaar werd het terrein door de regering overgedragen aan INDERT en leek het slechts een kwestie van tijd voordat de boeren zich eigenaar mochten noemen.
Het loopt echter geheel anders, wanneer in 2005 plotseling iemand opduikt die zegt eigenaar van de grond te zijn: het bedrijf Campos Morombí. Een lange juridische strijd volgt waarbij de advocaten van Campos Morombí het staatseigendom betwisten en in 2012 de overheid zover krijgen de 2000 hectare te ontruimen. De boeren zijn hier totaal niet op voorbereid. Zij verkeren in de veronderstelling dat de politie is gekomen om een begin te maken met de overdracht. Mensenrechtenorganisatie Codehupy tekende de volgende getuigenis op van een familielid van een van de slachtoffers: “Zijn leider belde hem om te zeggen dat hij het land gekregen had en dat ze zijn 15 hectare gingen opmeten. Hij stierf blij, omdat hij net het land gekregen had, en hij belde nog om te zeggen dat het land van ons was en dat we ons geen zorgen meer hoefden te maken.” Een andere getuige verklaarde: “Nee, wij waren heel rustig. We dachten dat de politie kwam om te onderhandelen, om een paar uur met ons te praten. Dat dachten we. We dachten dat ze ons het land zouden geven en de papieren zouden overhandigen. Dat was ons idee. Maar uiteindelijk liep het heel anders…”
Fernando Lugo
Het bloedbad in Curuguaty mondde enkele weken later uit in een parlementaire staatsgreep die leidde tot de afzetting van president Fernando Lugo, de eerste president sinds Stroessner die niet tot diens Coloradopartij behoorde. Voor de tegenstanders van Lugo was zijn vermeende betrokkenheid bij de slachtpartij een mooie aanleiding om zijn vertrek te eisen. Nog geen jaar later was de Coloradopartij weer als vanouds aan de macht. Elf boeren en boerinnen uit Curuguaty werden gearresteerd en berecht. Op 11 juli van dit jaar deed het hof uitspraak: de boeren werden schuldig bevonden aan moord op de politieagenten en zijn veroordeeld tot gevangenisstraffen van tussen de vier en dertig jaar. Tot nu toe is er geen enkel onderzoek verricht naar de dood van de elf boeren, laat staan dat er arrestaties of berechtingen hebben plaatsgevonden. Inmiddels krijgt de zaak ook internationale aandacht: enkele dagen na de uitspraak zei de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten Zeid Ra’ad Al Hussein zeer bezorgd te zijn over de wijze waarop het proces heeft plaatsgevonden. Hij riep de autoriteiten van Paraguay op maatregelen te nemen die eerlijk en onafhankelijk onderzoek waarborgen en de toegang tot de rechter garanderen. In Paraguay zelf gaan intussen de protesten door: op 15 augustus, de dag dat de huidige president Horacio Cartes drie jaar aan de macht was, organiseerden politieke en sociale organisaties een landelijke protestdag tegen zijn bewind. Veel demonstranten droegen spandoeken mee waarop vrijspraak gevraagd werd voor de elf veroordeelde boeren en onderzoek geëist werd naar de dood van de boeren.
Alle protesten ten spijt lijkt het er niet op dat er spoedig recht gedaan zal worden aan de boerenfamilies. In 2008 waren sociale bewegingen, mensenrechtenorganisaties en de politieke oppositie euforisch toen voormalig bisschop Fernando Lugo de verkiezingen won en de hegemonie van de rechtse Coloradopartij voor het eerst in meer dan 60 jaar doorbroken werd. Eindelijk kon een nieuwe, democratische wind gaan waaien! Het was van korte duur, maar het betekent dat het anders kán in Paraguay.
