Het grijze gebied waar staat en misdaad elkaar vinden
Op zaterdag 14 november vond in debatcentrum De Balie in Amsterdam een programma plaats onder de titel ‘The Mexican Connection. Shadow State Mexico?’. Mexico, dus inderdaad, dan hebben we het al snel over drugs en geweld. Het was de dag na de gruwelijke aanslagen in Parijs. Moderator Edwin Koopman (Latijns Amerika-journalist voor Trouw en de VPRO) kon daar niet omheen, maar maakte zich er wat snel van af door te stellen dat Mexico blijkbaar niet de enige plek op aarde is waar excessief geweld plaatsvindt.
Enkele zinnen meer waren wel op zijn plaats geweest, want er zijn wel wat meer vergelijkingen te trekken tussen de Islamitische Staat en de drugsstaat Mexico. Zoals jongeren met een uitzichtloos toekomstperspectief die zich laten verleiden tot gewelddadigheden in dienst van een organisatie die in een bepaald gebied de dienst wil uitmaken en een cultuur van angst wil zaaien. De een om een kalifaat te stichten, de ander om rijkdom en macht te verwerven via drugshandel. Als religieuze fanatici of drugsbazen de baas zijn in een land, faalt doorgaans de staat. Dat is zo in Irak en Syrië, maar in zekere mate ook in Mexico.
En precies dat is het hoofdthema in De Balie. Termen als ‘Mexican Connection’ en ‘Shadow State’ verwijzen naar de situatie waarin de staat en de georganiseerde misdaad met elkaar verbonden zijn en gouverneurs, burgemeesters, openbaar aanklagers, rechters, gevangenisdirecteuren en politiecommissaris tegen betaling criminelen van dienst zijn en hen dus feitelijk de macht in handen geven.
Hete aardappel
De verdwijning van 43 studenten in Ayotzinapa in de staat Guerrero, ruim een jaar geleden, is een recent en schokkend voorbeeld van deze connectie. De zaak is nog steeds niet goed onderzocht, maar iedereen gaat ervan uit dat de burgemeester – kort na het gebeuren werd hij overigens wel gearresteerd – een aantal lastpakken, die een evenement van zijn vrouw zouden willen verstoren, letterlijk heeft laten opruimen door leden van een bevriend drugskartel.
Hoogleraar Mexico-studies Wil Pansters wijst erop dat het tekenend is voor het feit dat Mexico te weinig doet aan het geweld dat president Peña Nieto zich nooit in Ayotzinapa heeft vertoond. Dat geeft geen betrokken en daadkrachtige indruk, maar het zegt, volgens Pansters, ook veel over het Mexicaanse staatsbestel. Mexico is bij uitstek een federale staat, waar de staten veel autonomie hebben. Het beeld van Mexico bestaat nog al eens dat de president oppermachtig is, maar in de afgelopen twintig jaar is de macht veel meer komen te liggen bij de regionale overheden. Zo is criminaliteitsbestrijding grotendeels een regionale verantwoordelijkheid. De president kan de hete aardappel dus heel makkelijk doorschuiven naar lagere overheden. Daar zie je dan ook de sterkste banden tussen de politiek en de georganiseerde misdaad. Het gaat daarbij overigens niet alleen om drugshandel, maar ook om mensenhandel, wapensmokkel en ontvoering. Door deze nauwe banden worden instituties uitgehold en de staat verliest haar morele autoriteit. Dat heeft bijvoorbeeld geresulteerd in het oprichten van autodefensas, burgermilities die de politie aan de kant schuiven en zelf de bestrijding van drugskartels ter hand nemen.
Tegengewerkt
Een debat over het drugsgeweld in Mexico heeft vaak iets defaitistisch; de situatie lijkt schier hopeloos. Dat gevoel bekruipt je hier aanvankelijk ook. Vooral als correspondent Jan-Albert Hootsen een zestal markante kopstukken presenteert, als meest sprekende voorbeelden van straffeloosheid. Daartoe behoort onder anderen Tomás Yarrington, de oud-gouverneur van Tamaulipas, die beschuldigd is van corruptie en witwaspraktijken en inmiddels spoorloos verdwenen. En vanzelfsprekend Joaquín ‘El Chapo’ Guzmán, de leider van het Sinaloakartel die dit jaar voor de tweede keer uit de gevangenis ontsnapte. Vermoedelijk met hulp van binnen de gevangenis.
Dit alles verzwakt ook de vrijheid en democratie in Mexico. Velen in Mexico ondervinden dat aan den lijve. Denk maar aan de talrijke journalisten die vermoord zijn de afgelopen jaren. Maar ook Pansters merkt dat met name op uitvoerend niveau de democratie nog maar heel zwak is. Als hij tegenwoordig een document opvraagt – gewoon een recht in Mexico – krijgt hij dat wel, maar is, zoals hij op een foto laat zien, de helft zwart gemaakt. Edgardo Buscaglia, verbonden aan de Columbia University in New York, doet onderzoek naar wat in Mexico níet onderzocht wordt. Hij stelt dat slechts één op de honderd misdrijven tot een juridische zaak leidt. Bij dat onderzoek worden hij en zijn medewerkers regelmatig tegengewerkt. Ze ontvangen bedreigende telefoontjes en worden soms hinderlijk gevolgd.
Good guys en bad guys
Ook komt de Mexicaanse journaliste Carmen Aristegui nog kort aan het woord. Zij is in een apart programmaonderdeel uitgebreid geïnterviewd en internationaal bekend geworden toen ze onthulde dat presidentsvrouw Angélica Rivera een luxe woning had gekocht van een Chinese ondernemer, die vervolgens een lucratieve opdracht voor het aanleggen van een metrolijn kreeg toegespeeld. Aristegui werd hierop ontslagen en moest haar bevindingen via buitenlandse media publiceren.
Maar toch is er wel degelijk zicht op een oplossingsrichting. Zowel Wil Pansters als Edgardo Buscaglia komen tot een scherpe analyse, die in ieder geval precies aangeeft waar het probleem zit. Dat moeten we in de woorden van Buscaglia zoeken in een legaal vacuüm. Pansters spreekt van een grijs gebied. Beide deskundigen doelen daarmee op het feit dat je in Mexico relatief makkelijk buiten de wet kunt leven. Dat heeft te maken met de genoemde staatsinrichting die zo veel bevoegdheden op regionaal niveau legt, dat er maar weinig gecoördineerd en eenduidig beleid gevoerd kan worden. Corruptie kan welig tieren in een ondoorgrondelijke situatie van snel wisselende coalities op verschillende niveaus. Hootsen bevestigd dat ook voor hem, bijvoorbeeld in de staat Michoacán, het zicht op wie de good guys en de bad guys zijn, langzamerhand is verdwenen.
Buscaglia stelt het heel simpel: verander de Mexicaanse staat naar Nederlands model en je krijgt ook een georganiseerde misdaad op Nederlands niveau. Maar het is ook een mentaliteitsprobleem. Pansters stelt dat er meer dan voldoende goede wetten zijn, maar dat ze niet of zwak uitgevoerd of gehandhaafd worden. Buscaglia zegt het zo: “Typisch Mexicaans: de theorie is goed; de praktische uitvoering slecht”. Dat leidt tot institutionele zwakte, waardoor corruptie alle kans krijgt.
Mentaliteitsverandering
Hootsen put hoop op verbetering uit de recente ontwikkelingen in Guatemala. Daar is door internationale druk, enkele goedwillende magistraten en een volksopstand de zitten president wegens corruptie tot aftreden gedwongen en gevangengenomen. Verder heeft ook het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag zijn blik op Mexico gericht. Carrie Comer van dit instituut is aanwezig in De Balie. Ze maakt bekend dat het ICC pogingen onderneemt om de verwevenheid van de staat en de georganiseerde misdaad aan te merken als een misdaad tegen de menselijkheid. Legalisering van de productie van marihuana, wat in Mexico serieus bediscussieerd wordt, ziet Buscaglia niet als een oplossing. Naar zijn mening betekent legalisering van drugs in het legaal vacuüm van Mexico al gauw dat je de georganiseerde misdaad legaliseert.
Mentaliteitsverandering, institutionele ontwikkeling, volksopstand en internationale juridische procedures zijn geen zaken die van vandaag op morgen geregeld zijn. Maar het is hoopgevend te weten wat zou moeten gebeuren: meer interne en externe druk op de Mexicaanse regering, corruptie niet langer accepteren en de staat versterken.
Lees ook ons artikel over Persvrijheid en zelfcensuur in Mexico
