Politiek & Maatschappij

Eén ‘Ferguson’ per dag

20 juni 2016

Auteur: Frank Bron

Braziliaanse politie schiet vooral op jonge zwarte mannen

In augustus 2014 was de wereld getuige van hoog oplopende spanningen tussen de politie van Ferguson, een voorstad van St. Louis in de Verenigde Staten, en de bevolking na de gewelddadige dood van de zwarte tiener Michael Brown. De agent die hem zonder aanwijsbare reden van het leven beroofde, was blank. Opnieuw werd duidelijk dat vooral zwarte jongeren in de VS het slachtoffer zijn van politiegeweld. De verontwaardiging was groot. Ondertussen vindt er in Brazilië elke dag een ‘Ferguson’ plaats, maar dan onopgemerkt.

De ruim 200 miljoen inwoners van Brazilië hebben voorouders van over de hele wereld. Bij de volkstelling van 2010 gaf bijna de helft van hen op zichzelf als ‘blank’ te zien. De andere helft koos voor een andere categorie. Naar buiten toe zijn blanke Brazilianen trots op hun ‘raciale democratie’, waarbij huidskleur geen rol zou spelen. Binnenslands reageren ze echter vaak anders op landgenoten met een donkerder huidskleur. Hoe donkerder iemands huidskleur, des te moeilijker het wordt maatschappelijke kansen te krijgen en te grijpen, inclusief huisvesting, een baan bij de televisie of toegang tot het rechtssysteem. Vooral de politie is onder donkerder Brazilianen berucht wegens gewelddadige tactieken en racistische denkbeelden.

Zes doden per dag

De Braziliaanse politie treedt vaak gewelddadig op. Volgens het Braziliaanse Forum voor Openbare Veiligheid, een nationale denktank, doodden federale- en lokale politiemachten in 2014 samen ruim 2.200 mensen. Dat zijn zes doden per dag. In feite doodde de Braziliaanse politie tussen 2010 tot 2014 meer mensen (11.200) dan hun collega’s in de Verenigde Staten vanaf 1990 (11.090), terwijl in de VS anderhalf keer zoveel mensen wonen. Hun belangrijkste slachtoffers? ‘Zwarte’ jongeren – of beter gezegd, niet-blanke jonge mannen uit arme wijken. Socioloog Ignacio Cano, gespecialiseerd in politiegeweld: “We hebben hier elke dag een Ferguson.”

Het gemiddelde inkomen van de blanke helft van de Brazilianen is meer dan het dubbele dan dat van hun donkerder landgenoten. Blanke Brazilianen kunnen het zich dus eerder veroorloven buiten de armere favelas te wonen en, omgekeerd, de kans dat een ‘zwarte’ Braziliaan zich een woning in een middenklasse wijk kan veroorloven, is klein. In de favelas concentreert zich dan ook de misdaad en vinden de meeste schietpartijen tussen de (blanke) politie en de bewoners plaats. Ondanks de omvang van het geweld, blijft openbare verontwaardiging grotendeels uit. Als er al over schietpartijen en slachtoffers gesproken wordt in de populaire media, de politiek of elders, wordt meestal snel geconcludeerd dat de slachtoffers drugshandelaren waren of er wordt gesproken over “atos de resistencia” (‘verzetsdaden’), een term ingevoerd tijdens de militaire dictatuur om geweld zonder gegronde reden tegen burgers legitiem te maken. Onderzoek vindt niet of nauwelijks plaats, nabestaanden worden nog steeds vrijwel niet gehoord.

Jong zwart levend

Volgens Atila Roque, directeur van de Braziliaanse sectie van Amnesty International, worden per jaar in zijn land zo’n 56.000 mensen vermoord. 30.000 van hen zijn tussen de 15 en 29 jaar oud, dat zijn drie schoolklassen per dag. 77 procent van hen zijn ‘zwarte’ mannen, veelal arm en favela-bewoners. In de rest van de Braziliaanse samenleving is juist deze groep grotendeels onzichtbaar omdat hun levens zich afspelen buiten het zicht van hen die de aandacht zouden kunnen vestigen op hun moeilijke leefomstandigheden en gebrek aan maatschappelijke kansen, zoals opiniemakers bij de grote mediakanalen of maatschappelijk betrokken politici. Door gebrek aan andere mogelijkheden, armoede of drugshandelaren gedwongen overleven zij bij drugsbendes en worden zodoende het slachtoffer van de overheidsoorlog tegen de drugs en van gemilitariseerde politietactieken die deze jongeren veelal simpelweg als ‘de vijand’ zien. En de vijand, die mag je doodschieten. De politie krijgt hier zelfs complimenten voor.

Roque constateert dat het doden van ‘zwarte’ jongeren zó normaal geworden is, dat het de kranten niet eens meer haalt en politici het onderwerp van de publieke agenda weten te houden. Tot voor kort konden nabestaanden of overlevenden dus vrijwel nergens heen met hun verhaal. De groeiende welvaart van de laatste jaren heeft, ondanks alle belemmeringen, ook veel armere Brazilianen toegang tot werk, betere huisvesting en onderwijs gegeven. Het daardoor toegenomen zelfbewustzijn en niet in de laatste plaats de opkomst van de sociale media hebben de omvang van het probleem echter voor iedereen die dat wil weten, inzichtelijk gemaakt. Vandaar dat Amnesty Brazilië eind 2014 een vooral op het eigen land gerichte campagne gestart is tegen dit raciaal gemotiveerde politiegeweld, getiteld Jovem negro vivo (‘jong zwart levend’ of ‘levende jonge zwarte’).

Slavernij

In het kader van deze campagne bracht Amnesty in augustus 2015 een rapport uit dat aantoonde dat bijna 16 procent van alle moorden in Rio de Janeiro tussen 2005 en 2011 gepleegd werd door politieagenten tijdens diensttijd, in totaal niet minder dan 5.132. Ook werd er bewijs gevonden voor negen buitengerechtelijke executies door agenten. Hoe donkerder hun huiskleur, des te groter de kans van arme jongeren om slachtoffer te worden.

Racisme heeft een lange geschiedenis in Brazilië. De sociaal bewogen rapper, schrijver en activist MV Bill kan daarover meepraten. Ook nadat hij bekend geworden was, werd hij gediscrimineerd en slecht behandeld, puur vanwege zijn huidskleur. “In Brazilië worden we niet geacht hier over te praten”, vertelt hij in de PBS documentaire Brazil: A Racial Paradise? uit 2011. “We moeten doen of we in een raciale democratie leven die echter niet bestaat. Brazilië was één van de laatste landen waar de slavernij afgeschaft werd. En nog steeds bepaalt je huidskleur of je in een favela woont, of je in de gevangenis zit, of je van misdaad moet leven. Mensen zullen zeggen dat ons probleem een economisch probleem is, of een sociaal probleem – alles behalve een raciaal probleem. Maar dat is het wel.” En het zit in de haarvaten van de samenleving.

‘Kogel van mijn belastinggeld’

Op een avond in februari 2015 kwam de 17-jarige Natanael niet naar huis na een avondje stappen met zijn vriendin in Cabula, een arme wijk in de noordoostelijke stad Salvador. Zijn grootmoeder Marina Lima, bij wie hij woonde, maakte zich niet al te veel zorgen. De volgende ochtend werd echter op haar deur geklopt en een buurtgenoot gaf haar de baseballpet van de jongen.

Haar schok werd nog groter toen ze een paar weken later het lichaam van haar kleinzoon in het mortuarium terugzag, doorzeefd met kogels, zijn nek en arm gebroken. Met Natanael waren nog elf jongeren gedood door politieagenten. Volgens de officiële versie van de gebeurtenissen waren de twaalf doodgeschoten toen ze een bankoverval aan het voorbereiden waren. ‘Zelfverdediging’ heette het. Maar verklaringen van verschillende ooggetuigen en het gebrek aan degelijk onderzoek naar de gebeurtenis, wezen op iets anders “Met mijn belastinggeld is de kogel gekocht die mijn kleinzoon doodde”, aldus Marina.

Heroïsch

De dood van Natanael zou tot grote verontwaardiging hebben moeten leiden, maar dat gebeurde niet. In plaats daarvan complimenteerde de gouverneur van de deelstaat Bahía, Rui Costa, de betrokken politiemensen met hun ‘heroïsche’ werk, zo schrijft Amnesty onderzoeker Alexandre Ciconello in een artikel dat verscheen in de Huffington Post.

Tijdens een bezoek aan Salvador durfden de nabestaanden van de twaalf jongens hun naam niet aan Ciconello te geven, bang als ze waren voor wat de politie hen zou aandoen als ze met Amnesty zouden praten. Ciconello was niet verbaasd: “Politiemensen in Brazilië doden en worden gedood in grote aantallen als direct gevolg van de oorlog tegen de drugs die leidt tot criminalisering van de armen en steeds gewelddadiger politieoptreden”, zo schrijft hij. Protesten halen meestal niets uit, mede door de stigmatisering van favelabewoners als misdadigers.

Het meest intimiderende van het politieoptreden is misschien nog wel dat het geweld zo openlijk plaatsvindt. Toen Ciconello de plek bezocht waar de twaalf jongens gedood waren, bleek dat er geen sporen gewist waren en geen bewijsmateriaal veilig gesteld. Plastic handschoenen lagen gewoon nog op de grond, net als kledingstukken en persoonlijke eigendommen van de slachtoffers en zelfs enkele gebruikte kogelhulzen. Angst voor vervolging hadden de daders blijkbaar niet. Toch willen ze blijkbaar voorkomen dat er over hun daden gepubliceerd wordt wat aangeeft dat ook zij weten dat het illegaal is wat ze doen.

Speeltje

Na lang aandringen door nabestaanden, ngo’s en anderen, kondigden de autoriteiten een onderzoek aan. Maar dat betekent niet zo veel in een land waar hooguit 8 procent van de moorden leidt tot een veroordeling van de dader. Straffeloosheid blijft de norm, vooral als de slachtoffers ‘zwart’ zijn en de daders blanke politieagenten. In Salvador en elders in Brazilië.

Voorafgaand aan het wereldkampioenschap voetbal in 2014 waren er al berichten van betrokkenheid van leden van de veiligheidsdiensten. Die vonden dat ‘zwarten’ en armen ‘opgeruimd’ moesten worden en dat had een toename van het aantal moorden tot gevolg. De samenstelling van de half mei aangetreden nieuwe Braziliaanse regering, bestaande uit uitsluitend rijke, blanke mannen, stemt weinig optimistisch over de bescherming van de rechten van niet-blanken rondom het speeltje van de elite, de Olympische Spelen.

De caveirao, een intimiderende pantserwagen

Een directe relatie tussen het toegenomen discriminerende politiegeweld en de organisatie van de Olympische Spelen is moeilijk te leggen, want onbestraft geweld tegen bepaalde groepen in de samenleving is niet iets van de laatste jaren. Zolang sporters en bezoekers in de toeristische delen van de stad blijven, zullen ze waarschijnlijk ook niet veel van het geweld merken maar ondertussen neemt de angst in de favelas van gaststad Rio de Janeiro toe. In april dit jaar zijn daar al weer elf dodelijke slachtoffers gevallen door politiekogels. Volgens Amnesty Brazilië is, ondanks de belofte van een blijvend veilige stad rond de Olympische Spelen, het aantal doden en gewonden door politiegeweld de afgelopen jaren alleen maar toegenomen. Politiekogels waren in 2015 zelfs verantwoordelijk voor een vijfde van alle moorden in de stad.

Amnesty-directeur Atila Roque: “Tot nu toe is het overgrote deel van dodelijke schietpartijen waar de politie bij betrokken was, niet onderzocht. Er is geen degelijke training en er gelden geen duidelijke richtlijnen voor het gebruik van niet-dodelijke wapens en de autoriteiten beschouwen demonstranten nog steeds als vijand.” Daaraan heeft Amnesty’s campagne helaas niets veranderd, voegt hij daar via messenger aan toe. Toch noemt hij de campagne tot nu toe succesvol omdat nooit eerder het op grote schaal vermoorden van jonge, ‘zwarte’ mannen in Brazilië zó prominent op de publieke agenda heeft gestaan. De noodzaak om met Jovem negro vivo door te gaan blijft bestaan. Roque verwacht nu van de kant van de politie terughoudendheid met gewapend geweld en de-escalerend optreden rond openbare veiligheid in plaats van het huidige ‘eerst schieten, dan praten’-beleid.’

Op 2 juni heeft Amnesty Brazilië een nieuw en gedetailleerd rapport uitgebracht over dit onderwerp, getiteld Brazil: Violence has no Place in These Games! (Geen plaats voor geweld bij deze spelen!). Ter gelegenheid van de publicatie heeft de organisatie een dodenwake georganiseerd voor alle ruim 2.500 door de politie van de deelstaat Rio de Janeiro vermoorde personen sinds de stad Rio gekozen werd tot organisator van de Olympische Spelen.

Dit artikel is onderdeel van de Brazilië zomerspecial 2016.

Teken de petitie op de website van Amnesty om het politiegeweld te stoppen.

Bron: Amnesty International

Gerelateerde berichten

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Afgelopen jaar is de wereld weer iets minder democratisch geworden en in Latijns-Amerika is de terugval het grootst. Dat komt met name door de scherpe daling van het democratiegehalte van een aantal Midden-Amerikaanse landen. Van het idee van twintig jaar geleden dat de democratie in Latijns-Amerika vrij stevig was verankerd, is weinig meer over. Zo blijkt uit de Democracy Index 2023.

Lees meer
Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

De uitzending was woensdagavond 1 november, maar kan op Uitzending gemist worden teruggekeken. In de laatste uitzending van dit seizoen vertelt de in Nederland woonachtige Ana haar verhaal. Tien jaar geleden werd middels DNA-onderzoek vastgesteld dat zij tot de zogenaamde roofbaby’s behoort. Haar beide ouders zijn tijdens de Videla-dictatuur vermoord. Haar moeder was vijf maanden zwanger toen zij werd gearresteerd. Op één klein berichtje kort na haar arrestatie werd nooit meer iets van haar vernomen. Haar dochter Ana is geadopteerd, iets dat zij pas op 36-jarige leeftijd te horen kreeg.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This