Brazilië’s inheemse volkeren en de strijd voor een toekomst
Boekenkasten vol zijn er geschreven over de inheemse bevolking van Brazilië, meestal door goedbedoelende buitenstaanders. Nop Duys sprak met de inheemse bewoners zelf, op een onverwachte plek: een buitenwijk van de hoofdstad Brasilia.
De werkdag in Brasilia zit erop. Het is 2012, ik ben voor Amnesty International in de Braziliaanse hoofdstad, waar ik die dag een werkbezoek aan APIB (Articulação dos Povos Indígenas do Brasil – de Raad van de Inheemse Volken van Brazilië) heb gebracht en een aantal gesprekken op het ministerie van Justitie heb gevoerd. Hoofdthema: de bescherming van activisten van de inheemse gemeenschap die vanwege hun verzet tegen de oprukkende suiker- en soja-industrie doodsbedreigingen ontvangen. Het was een lange en intensieve dag en ik verlang naar een koud biertje op het balkon van mijn appartement.
Vedertooi
Maar het biertje laat nog even op zich wachten. De medewerkers van het CIMI, de belangrijkste non-gouvermentele organisatie (ngo) in Brazilië die zich inzet voor de inheemse bevolking en met wie ik die week in Brasilia optrek, blijken een verrassing voor mij in petto te hebben. We stappen in de auto en rijden de stad uit. Na verloop van tijd verlaten we de verharde weg en via een modderig pad komen we in de avondschemering bij een klein bos aan. Een houten bord heet ons welkom en sommeert automobilisten stapvoets te gaan rijden bij het betreden van de ‘Santuário dos Pajés’, het Heiligdom van de Pajés. Terwijl we onze wagen tussen een aantal lemen huizen parkeren, worden we hartelijk welkom geheten door een oudere man met een vedertooi van prachtige blauwe veren.
Het blijkt Pajé Santxiê Tapuya te zijn, de leider van dit laatste stukje inheems gebied in het noordwesten van het Federaal District. Hij leidt mij en de CIMI-medewerkers naar de grote tent, waar in een kring andere leden van de gemeenschap op ons zitten te wachten. Het blijken inheemse studenten van de universiteit van Brasilia te zijn, afkomstig uit heel het land, die in dit heiligdom onderdak hebben gevonden. Het is een bont gezelschap van onder andere Tapuya uit het Federaal District, Tupinamba uit Bahia en Macuxi uit het verre Roraima.
De sfeer in de tent doet sacraal aan. Ik waan mij in een andere tijdsdimensie, vooral als de aanwezigen een voor een het woord nemen. Ze spreken hun woorden bedachtzaam uit en nemen daar de tijd voor. Wanneer ik aan de beurt ben, merk ik dat alle schroom van mij afgevallen is en dat ik in vlekkeloos Portugees een betoog van een tiental minuten afsteek. Waar het die avond op neer komt is dat de inheemse gemeenschap een beroep op Amnesty International doet zich in te zetten voor het behoud van dit inheemse gebied, dat in haar bestaan wordt bedreigd door oprukkende woningbouw van de gemeente Brasilia.
Romeinse Lusthof
Automatisch denk ik aan mijn jeugdhelden Asterix en Obelix die het in het album De Romeinse Lusthof opnemen tegen de desastreuze toeristische plannen van de Romeinen met het wereldberoemde kleine Gallische dorp op de westpunt van Bretagne. Ik noch mijn werkgever hebben een toverdrank om het tij per direct te keren en ik beloof hen bij terugkeer op het kantoor van Amnesty International in Rio de Janeiro hun zaak onder de aandacht van mijn collega’s te brengen.
Dan duidt Santxiê aan om hem te volgen. Het hele gezelschap verplaatst zich naar een aanpalende lemen ruimte. In het midden brandt een vuur en we worden geacht daar in een cirkel omheen te gaan staan. Santxiê neemt het woord en heft een bede aan in een voor mij onverstaanbare taal. Daarna dansen de aanwezige leden van de inheemse gemeenschap zingend rond het vuur. Eerst in de inheemse taal en daarna nogmaals in het Portugees, opdat ik begrijp wat ze willen zeggen over hun land, hun manier van leven. De verbondenheid die deze mensen uitstralen met de grond en de natuur om hen heen maakt diepe indruk op mij.
Agrobusiness
De situatie van de inheemse bevolkingsgroepen in Brazilië is precair. In 2005 publiceerde Amnesty International haar rapport Foreigners in our own country. Indigenous Peoples in Brazil en dat heeft tot op de dag van vandaag aan actualiteit niets ingeboet. Sterker nog, sinds de recente politieke ontwikkelingen in het land is het voortbestaan van de inheemse gemeenschappen nog verder onder druk komen te staan. De machtige lobby van de agrobusiness in het congres heeft een doorslaggevende stem gekregen en streeft ernaar de grondwettelijk gegarandeerde bescherming van inheemse gebieden te flexibiliseren en in enkele gevallen zelfs terug te draaien. Er wordt een grondwetswijziging voorbereid om dat mogelijk te kunnen maken, de beruchte PEC-215. Al in 2012 wisten de medewerkers van CIMI mij te vertellen dat een dergelijke verandering in de grondwet eraan stond te komen en welke desastreuze gevolgen dat na dertig jaar strijd voor inheemse rechten zou hebben. Er heerste toen dan ook onder de inheemse gemeenschap een gevoel van 
verslagenheid. Dat al dat bloed van in de strijd omgekomen familieleden en vrienden voor niets zou zijn geweest.
Ook nu kan men die frustratie onder de Braziliaanse inheemse bevolking waarnemen. De genoemde grondwetswijziging kan, bij de huidige rechts-conservatieve meerderheid in beide kamers van het congres, wel eens spoedig de wind in de zeilen krijgen. Mocht het tot een aanvaarding van het wetsvoorstel komen, dan valt te verwachten dat de conservatieve interim-president Temer af zal zien van zijn presidentiële vetorecht.
Klein goed
Het maakt de strijdlust er onder de oorspronkelijke bewoners van het land niet minder om. De mobilisatiekracht onder de gemeenschap is nog steeds groot en de woede over de anti-inheemse politieke wind die er door het land waait neemt met de dag toe. Regelmatig trekken grote groepen mensen naar de Esplanada, het grote grasveld voor het congres in Brasilia, waar traditiegetrouw politieke demonstraties plaatsvinden. Inheemse vertegenwoordigers staan op hun in de Grondwet van 1988 gegarandeerde rechten en eisen onder meer respect voor de grenzen van formeel afgebakende inheemse gebieden tegen de bedreigende belangen van landbouw, veeteelt, industrie en woningbouw. Natuurlijk, de Santuário dos Pajés die ik in 2012 bezocht is klein goed in dit grote geheel. Maar de situatie rond dat ene dorpje in het Federaal District is voor mij de afspiegeling van de inheemse mensenrechtenproblematiek in Brazilië en vele landen daarbuiten. Het is het relaas van de strijd tussen machtige economische krachten in de wereld en de kwetsbare niet-westerse culturen.
Terwijl de inheemse volkeren van Brazilië de laatste jaren enerzijds steeds meer juridische status en bescherming hebben gekregen, worden ze anderzijds steeds vaker gewoon weggebulldozerd van hun laatste stukjes groene grond als de autoriteiten vinden dat ze stedelijke uitbreiding in de weg zitten. Of als grootschalige landbouwbedrijven nog meer grond in gebruik willen nemen voor suiker- of sojateelt voor de export. Het goede nieuws is dat inheemse jongeren tegenwoordig beter opgeleid zijn dan de generatie van hun ouders, dat de inheemse bevolking van Brazilië zich steeds meer beter weet uit te drukken en medestanders weet te werven en dat er ook internationaal langzaam maar zeker meer serieuze aandacht voor hun positie komt. Het is echter de vraag of deze positieve ontwikkelingen nog op tijd komen om ernstige negatieve ontwikkelingen te voorkomen.
Nop Duys is Brazilië-medewerker van Amnesty-Nederland. Voor meer informatie zie www.amnesty.nl
Deze bijdrage is onderdeel van de Braziliëspecial zomer 2016
