Politiek & Maatschappij

Eindelijk lente in Guatemala?

25 juni 2015

Frank Bron

Jarenlang kwamen er weinig opgewekte berichten uit Guatemala. Het land zonk steeds verder weg in discriminatie van de grote inheemse bevolking, corruptie, geweld en straffeloosheid. Voor het eerst protesteren Guatemalteken nu massaal tegen corruptie. De vice-presidente heeft al het veld moeten ruimen. Vooral jongeren nemen het voortouw. Gloort er eindelijk een Guatemalteekse lente?

Tussen 1962 en 1996 woedde in het kleine, Midden-Amerikaanse Guatemala (2,5 keer Nederland) een wrede en bloedige burgeroorlog. In haar in 1999 gepubliceerde rapport concludeerde de Waarheidscommissie dat er in die periode meer dan 200.000, vooral inheemse, Guatemalteken waren gedood. Op grote schaal had het leger gebruik gemaakt van marteling, verkrachting en buitengerechtelijke executies om de ‘linkse guerrillagroepen’ te overwinnen.

De oorlog heeft diepe wonden geslagen in de Guatemalteekse samenleving, vooral omdat er van de beloofde verzoening en compensatie voor de slachtoffers weinig terecht is gekomen. Berechting van de daders heeft evenmin veel aandacht gekregen. Daarnaast gleed het land door corruptie, drugsbendes en ander geweld verder af richting volslagen wetteloosheid. Inmiddels staat Guatemala heel laag (115e) op de corruptie-index van Transparency International. Nog slechter scoort het land bij vergelijkingen van moordcijfers: 40 per 100.000 inwoners in 2012, oftewel 6000 per jaar op een bevolking van zo’n 15 miljoen, waarmee het op de vijfde plaats wereldwijd staat. In Nederland, met een vergelijkbaar inwoneraantal, ligt dat aantal al jaren onder de 150. Van die moorden wordt bovendien slechts een extreem klein deel onderzocht en vervolgd: 2 procent volgens optimistische schattingen.

Guatemala blijft, volgens de Nederlandse organisatie Impunity Watch, een niet-functionerend land waar racisme en discriminatie ‘normaal’ zijn en waar de economische, politieke en militaire elites hun belangen met hand en tand verdedigen. Zij zijn niet geïnteresseerd om de tegenstellingen in het land, die de oorzaak waren van de burgeroorlog, aan te pakken. Een combinatie van angst, intimidatie, lethargie en armoede weerhield de 15 miljoen inwoners voor hun rechten op te komen. Tot kort geleden.

 

Potten en pannen

Met veel lawaai van fluitjes en gebonk op potten en pannen gaan sinds eind april van dit jaar duizenden mensen, met name jongeren, de straat op om te demonstreren tegen corruptie in de hoogste politieke kringen van het land. Aanleiding is een schandaal waarbij twintig hooggeplaatste functionarissen beschuldigd zijn van belastingontduiking en importfraude. Er werden arrestatiebevelen uitgevaardigd tegen onder andere Omar Franco, hoofd van de Nationale Belastingdienst, en Juan Carlos Monzón Rojas, secretaris van vice-presidente Roxana Baldetti. Monzón, die het brein achter de importfraude genoemd wordt, bevond zich op dat moment in Zuid-Korea en is sindsdien ondergedoken. Franco werd gearresteerd met hulp van CICIG, de Internationale Commissie tegen Straffeloosheid in Guatemala van de Verenigde Naties. De moed van zowel het openbaar ministerie om topfunctionarissen te arresteren als van de demonstranten om ondanks de onveilige situatie elke zaterdag te demonstreren, is ongekend. Sommigen spreken al van een ‘Guatemalteekse Lente’, het begin van het einde aan straffeloosheid en geweld in het land.

“Zoiets heb ik nog nooit gezien”, zegt Ted Fischer, directeur van het Center for Latin American Studies van de Vanderbilt University in de Verenigde Staten in een interview met Public Radio International (PRI). “Niets van deze omvang, en niets dat zo belangrijk voelde”, volgens deze regelmatige bezoeker van Guatemala. Iduvina Hernández, directrice van de Guatemalteekse mensenrechtenorganisatie SEDEM, roemt de rol van de sociale media. Niet alleen omdat de klassieke media in handen van overheidsgetrouwen zijn en niet of nauwelijks berichten over de aanhoudende protesten in het hele land, maar ook omdat Facebook en Twitter studenten van particuliere- en van overheidsscholen samenbrachten in demonstraties waar ze president Otto Pérez Molina opriepen af te treden. “Dit is voor het eerst dat ik deze twee groepen studenten samen zie optrekken”, aldus Hernández tegen PRI.

Eén van de demonstrerende jongeren is de 18-jarige Fredy España. De student aan de Universidad del Valle omschrijft zichzelf als behorend tot de middenklasse. Hij hoorde voor het eerst van de demonstraties via Facebook en hoe meer mensen aangaven te zullen demonstreren, hoe opgewondener España werd. “Ik ben de laatste jaren erg teleurgesteld geraakt in de regering”, WhatsAppt hij aan PRI, “en ik denk dat we eindelijk eens, als één land, hardop moeten zeggen dat we genoeg hebben van de corruptie.”

 

De telefoonlijn

Inmiddels hebben vijf parlementariërs en een presidentskandidaat de Patriottische Partij van president Pérez verlaten naar aanleiding van La Línea (de telefoonlijn), zoals het fraudeschandaal genoemd wordt vanwege het speciale nummer dat mensen konden draaien om importbelasting te omzeilen.

Onder druk van de onverwacht grote demonstraties zag Pérez zich gedwongen onder meer de ministers van Binnenlandse Zaken, Energie en Milieu en ook het hoofd van de Centrale Bank te ontslaan. De voormalige generaal zegde zelfs toe dat de regering zou samenwerken met onderzoekers om een einde te maken aan machtsmisbruik door openbare autoriteiten. “Er bestaat openheid om iedere plek en ieder ministerie te onderzoeken”, zei Pérez. Zijn vice-presidente Roxana Baldetti was op 8 mei al afgetreden  en wordt binnenkort voor de rechtbank gehoord. Naar haar voormalige rechterhand Carlos Monzón wordt al twee maanden actief gezocht. Openbaar aanklaagster Thelma Aldana heeft zelfs een beloning van 100.000 Quetzales (€ 11,500) uitgeloofd voor concrete aanwijzingen over zijn verblijfplaats.

VN-organisatie CICIG onderzoekt inmiddels hoe de wettelijke onschendbaarheid van meerdere parlementariërs opgeheven kan worden, zodat ze voor corruptie vervolgd kunnen worden. Bovendien is de organisatie van plan een rapport te publiceren over illegale partijfinanciering, voorafgaand aan nationale verkiezingen in september. 14 juni is een nieuwe mijlpaal bereikt: het Hooggerechtshof heeft de onschendbaarheid van president Pérez opgeheven. Hij ontkent elke betrokkenheid bij corruptie, maar mogelijk moet ook hij nu toch van het toneel verdwijnen.

 

Wandelaar

Na de vijfde zaterdagse demonstratie met meer dan zestigduizend demonstranten op de Plaza Mayor in Guatemala-Stad werd de sfeer grimmiger. Op donderdag 4 juni schoten twee mannen op een motorfiets advocaat Francisco Tejada Palomo, een fervent verdediger van de elite, in zijn auto dood. De advocaat kreeg bekendheid door zijn verdediging van ex-dictators Efraín Ríos Montt en Alfonso Portillo, en was de tweede advocaat binnen 24 uur die vermoord werd.

Aan de andere, meer ludieke kant, kreeg de 62-jarige Oswaldo Ochoa veel aandacht. Op 14 juni begon hij in Quetzaltenango aan een hongerstaking van 200 km: een voettocht tegen de corruptie naar Guatemala-Stad. Niet alleen leverde dit hem veel sympathie op, deze voettocht verbond ook de demonstranten in het hele land die niet de gelegenheid hebben naar de hoofdstad te reizen. Eenmaal aangekomen op vrijdag 19 juni, zou El Caminante (De Wandelaar) Ochoa zeven keer rond het Hooggerechtshof, het parlement en het Nationale Paleis lopen, om daarna op een hoorn te blazen – een verwijzing naar het Bijbelverhaal waarin het volk Israël uiteindelijk zo de muren van Jericho liet instorten.

 

Meso-Amerikaanse lente?

Ondertussen zijn er berichten dat de volkswoede zich uitgebreid heeft naar de even hard geplaagde buurlanden Honduras en El Salvador, terwijl duizenden Mexicanen al sinds afgelopen herfst de straat opgaan uit protest tegen corruptie en machtsmisbruik in hun land. Is hier sprake van een ‘Meso-Amerikaanse lente’? En is er, als je bedenkt hoe het met de Arabische lente (vanaf eind 2010) is gegaan, hier wel kans op een zomer?

Marlies Stappers, directeur van het eerder genoemde Impunity Watch, is optimistisch. “De geest is uit de fles”, vertelt ze telefonisch, “jongeren laten zich niet meer zo makkelijk intimideren en hebben genoeg van de corruptie en het wanbeleid in hun land.” De situatie is volgens haar anders dan in 2013 tijdens het proces wegens genocide op de Maya-bevolking tegen ex-dictator Efraín Ríos Montt, dat het land nog verder verdeelde: “Ríos Montt werd vervolgd vanwege zijn strijd tegen ‘slechts’ een deel van de bevolking, een strijd die bovendien gesteund werd door een ander deel daarvan. Corruptie daarentegen raakt iedereen. Het land is feitelijk failliet, er is geen geld meer om de overheidsbegroting voor de rest van het jaar te dekken, veel salarissen kunnen niet meer betaald worden en medicijnen in de ziekenhuizen worden schaars. Op korte termijn zal de regering dus nog meer geld moeten lenen van de Verenigde Staten. Ondertussen nemen de verschillen tussen extreem rijk en arm toe. De naar buiten gekomen beelden van de weelde waarin ex-vicepresident Baldetti leefde – met haar vele huizen en privévliegtuig – staan in schil contrast met de omstandigheden waarin haar meeste landgenoten moeten leven. Dit verband tussen de toenemende ellende van de bevolking en het grote graaien van deze regering is uiteindelijk de druppel geweest.”

 

Schaamteloos leegroven

Probleem blijft, volgens Stappers, dat er zich vooralsnog geen nieuwe leiders hebben aangediend met voldoende steun en legitimiteit om het land uit deze crisis te leiden. Wel zijn er voor het eerst rechters opgestaan die de corruptie en het gebrek aan onafhankelijke rechtspraak niet langer pikken. Rechters als Claudia Escobar spreken zich eindelijk krachtig uit tegen de misstanden en doen pogingen het vertrouwen in de rechtspraak te herstellen. “Er is zelfs onder, vooral jongere, militairen onvrede over het schaamteloos leegroven van het land.”

Ondertussen organiseren met name demonstrerende universiteitsstudenten zich actief. Vooral via sociale media, ook iets ongekends voor Guatemala volgens Stappers, bouwen ze aan nieuwe netwerken om de toekomst van het land opnieuw vorm te geven. Zo organiseren ze door het hele land speciale asambleas (bijeenkomsten), waar maatschappelijke organisaties en inheemse groepen gezamenlijk werken aan de contouren van een nieuw Guatemala. Ze willen de verkiezingen van september uitstellen totdat er een grondwet ligt als nieuwe fundering voor een rechtvaardige samenleving voor iedereen. Het aanpakken van de nu nog beschermde positie van grootgrondbezitters en het bedrijfsleven krijgt daarbij veel aandacht, net als de positie van de gemarginaliseerde inheemse Guatemalteken. Die inheemsen vormen nu minstens 40 procent van de bevolking, waarvan het grootste deel bestaat uit 23 verschillende Maya-volken. Helaas heeft de Organisatie van Amerikaanse Staten zich, bij monde van de Argentijnse minister van Buitenlandse Zaken Hector Timerman, uitgesproken voor het handhaven van de verkiezingen op 6 september, een duidelijk steun in de rug van de regering-Pérez.

 

Gloeiende plaat

Andere internationale organisaties stellen zich anders op. Stappers roemt niet alleen de rol van de jongeren en sociale media, maar ook die van CICIG. Deze VN-organisatie heeft vóór en achter de schermen geholpen de tijd rijp te maken voor het aanklagen van zo veel hoogwaardigheidsbekleders. Nederland heeft indertijd (2006/2007) de oprichting van CICIG actief ondersteund maar speelt de laatste jaren een veel minder actieve rol. “Het is te verwachten dat de groepen die zich door CICIG bedreigd voelen, de komende tijd hard hun best zullen doen om de positie van deze instelling te ondermijnen. Duidelijke steun uit het buitenland is dus nu van het grootste belang”, aldus Stappers.

Het is dan ook jammer dat er vanuit de Nederlandse overheid nog geen officiële, positieve reactie gekomen is op de ontwikkelingen in Guatemala. Minister van Buitenlandse Zaken Koenders, die in mei Guatemala bezocht, kwam publiekelijk niet verder dan een oproep aan zijn Guatemalteekse collega mensenrechtenverdedigers beter te beschermen. Maar wellicht heeft hij binnenskamers corruptie en straffeloosheid wèl aan de orde gesteld. Het zijn hoe dan ook druppels op een gloeiende plaat, maar druppels die wel degelijk helpen volgens activisten. Zij voelen zich gesterkt als landen zoals Nederland zich hun lot aantrekken.

Meer informatie: www.pri.org; www.prensalibre.comwww.impunitywatch.org; www.ticotimes.net

Gerelateerde berichten

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Afgelopen jaar is de wereld weer iets minder democratisch geworden en in Latijns-Amerika is de terugval het grootst. Dat komt met name door de scherpe daling van het democratiegehalte van een aantal Midden-Amerikaanse landen. Van het idee van twintig jaar geleden dat de democratie in Latijns-Amerika vrij stevig was verankerd, is weinig meer over. Zo blijkt uit de Democracy Index 2023.

Lees meer
Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

De uitzending was woensdagavond 1 november, maar kan op Uitzending gemist worden teruggekeken. In de laatste uitzending van dit seizoen vertelt de in Nederland woonachtige Ana haar verhaal. Tien jaar geleden werd middels DNA-onderzoek vastgesteld dat zij tot de zogenaamde roofbaby’s behoort. Haar beide ouders zijn tijdens de Videla-dictatuur vermoord. Haar moeder was vijf maanden zwanger toen zij werd gearresteerd. Op één klein berichtje kort na haar arrestatie werd nooit meer iets van haar vernomen. Haar dochter Ana is geadopteerd, iets dat zij pas op 36-jarige leeftijd te horen kreeg.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This