Politiek & Maatschappij

El Alto: bastion van opstand?

5 december 2015

Ralf Leonards

Overwinning oppositie bij lokale verkiezingen werpt nieuw licht op Bolivia’s ‘rebelse stad’
El Alto is in elk opzicht een uitzonderlijke stad : het is traditioneel een toevluchtshaven voor inheemse migranten van het Boliviaanse platteland, en daarbij grotendeels gebouwd en beheerd door de bewoners zelf. Niet voor niets heeft El Alto de reputatie van rebelse stad: de sociale bewegingen van de stad zijn politiek niet te negeren, en staan aan de basis van Bolivia’s huidige socialistische regering. Recente ontwikkelingen laten echter zien dat de macht van Evo Morales en zijn MAS-partij zelfs in El Alto niet absoluut is: in maart dit jaar kozen bewoners een oppositiekandidaat als burgemeester.

Hoog rijzend boven de vallei van La Paz, Bolivia, ligt El Alto. Met 1 miljoen inwoners is El Alto een van de hoogst gelegen steden ter wereld: het ligt op maar liefst 4100 meter boven zeeniveau in Bolivia’s Altiplano plateau. Voordat El Alto in 1988 als onafhankelijke stad werd erkend, was het een armoedige buitenwijk van La Paz. Nog steeds functioneert het als een soort satellietstad van Bolivia’s regeringszetel. De meeste bewoners zijn Aymara’s die afkomstig zijn uit het omringende platteland. Velen waren vroeger kleinschalige boeren; anderen werkten in de mijnbouw die instortte na de privatisering en sluiting van de tinmijnen in de jaren tachtig; weer andere arme families werden verdreven door de snel stijgende landprijzen in de vallei. In El Alto werden ze geconfronteerd met een nieuwe stedelijke omgeving, waarin ze niet de luxe hadden om achterover te leunen: deze arme gemeenschappen moesten zich collectief sterk organiseren om de rauwe stad voor zichzelf bewoonbaar te maken.

El Alto heeft inmiddels dan ook een uitgebreid netwerk van sociale bewegingen, aan de ene kant sectorale organisaties zoals georganiseerde straatverkopers, minibuschauffeurs, en andere mensen die in de informele sector werken; en aan de andere kant plaatsgebaseerde organisaties zoals buurtorganisaties, de juntas vecinales. Die laatste zijn erg kenmerkend voor de stad. Parallel aan de lokale overheid besturen ze hun wijken zelf: ze zorgen voor basisvoorzieningen, maken gezamenlijk begrotingen, lossen conflicten op, en mobiliseren mensen voor demonstraties en protestmarsen. Zulke autonomie wordt vooral sterk uitgeoefend in de lokale bijeenkomsten, waarin buurtgenoten (vecinos) gezamenlijk besluiten wat er nodig is in de buurt, en begrotingen maken voor openbare werken.

Chileense havens

Deze dagelijkse praktijk van politieke autonomie en zelfbestuur, en de grote macht van de sociale bewegingen, maken van El Alto een politieke hotspot in Bolivia. Ook het feit dat de stad een mix is van arme bewoners met zeer diverse achtergronden draagt daaraan bij. Juist omdat bewoners zo sterk georganiseerd zijn langs diverse etnische, regionale en sectorale lijnen, kunnen ze politieke macht uitoefenen. Vandaar dat de Britse antropoloog Sian Lazar de stad een ‘rebel city’ noemde. En inderdaad speelde El Alto een belangrijke rol in het beëindigen van het neoliberale hervormingsbeleid dat de ongelijkheid in Bolivia jarenlang aanwakkerde. Weerstand tegen privatisering en structurele aanpassingsprogramma’s dreef El Alto’s inwoners tot grootschalige protesten in 2003: de directe aanleiding was het overheidsplan (gesteund door de Wereldbank) om  Boliviaans gas te exporteren naar de Verenigde Staten, via Chileense havens. Het geweld escaleerde in oktober 2003, toen de nationale overheid de staat van beleg afkondigde in het weerbarstige El Alto: daar eisten demonstranten het aftreden van de overheid en nationalisering van Bolivia’s gas en olie. Terwijl de gewelddadigheden erger werden, vulden buurtnetwerken het machtsvacuüm op: zo’n 400 communale organisaties vormden ‘micro-overheden’ in de buurt. Uiteindelijke bezweek de overheid op 17 oktober onder de druk van de volksopstand. Het resultaat is bekend: het aantreden van president Morales met zijn socialistische beweging (MAS) in december 2005 betekende het einde van een neoliberaal tijdperk.

Klap

Het rebelse karakter van El Alto speelde een belangrijke rol in de verkiezing van Bolivia’s eerste inheemse president. Een decennium van MAS-heerschappij later is de stemming enigszins veranderd. De meeste Bolivianen en met name de alteños (bewoners van El Alto) steunen Morales nog steeds. Maar corruptiezaken waarbij de MAS en de sociale bewegingen betrokken zijn, kunnen zijn populariteit en macht op de lange termijn bedreigen. In oktober 2014 werd Evo Morales overtuigend herkozen door bijna tweederde van de nationale stemmers. Zes maanden later kreeg de regeringspartij echter een grote klap te verwerken in de lokale verkiezingen: de MAS verloor in de belangrijkste kiesdistricten van El Alto en La Paz, beiden MAS-bastions.  Met name het verlies in El Alto was een grote verrassing voor velen. Soledad Chapeton, kandidaat voor burgemeester van El Alto voor de oppositiepartij Unidad Nacional (UN), versloeg de zittende MAS-kandidaat Edgar Patana. De MAS was sinds 2005 aan de macht geweest. Het was een verpletterende overwinning: Chapeton kreeg 55 procent van de stemmen tegenover 31 procent voor Patana en werd de eerste vrouwelijke burgemeester. En er kwam een UN-meerderheid in de gemeenteraad. De UN-partij is verbonden met de rijke Boliviaanse ondernemer Samuel Doria Medina, en de verkiezingscampagne van El Alto’s sociale bewegingen richtte zich dan ook op het bekritiseren van Chapeton als vertegenwoordiger van privatisering en van de rechtse bourgeoisie. De slogan was duidelijk: na alles wat er gewonnen is sinds de gasoorlog, kunnen we het neoliberalisme niet terug laten keren. Hoe kan het dan toch dat Chapeton in MAS-bastion El Alto gewonnen heeft?

Draaideur

Na 2003 hebben de sociale bewegingen van El Alto een belangrijke en bevoorrechte rol gekregen in Bolivia’s nieuwe machtsbestel. Dit leidde echter ook tot problemen. Terwijl het land lang heeft geleden onder een neoliberale oligarchie die niet luisterde naar de inheemse meerderheid, loopt Morales’  nieuwe Bolivia het gevaar een nieuwe oligarchie te creëren: leiders van sociale bewegingen krijgen allerlei privileges door hun sterke banden met de MAS-regering. Zo kon een nieuwe klasse van dominante leiders ontstaan: leiders van sociale bewegingen met sterke netwerken in de lokale, departementale en nationale overheid, en cliëntelistische verbanden met overheidsinstituties en de regeringspartij. Met name in El Alto kan de relatie tussen buurtorganisaties, sociale bewegingen en de lokale overheid nog het best beschreven worden als een draaideur.

Politieke ladders

Hoge overheidsmedewerkers zijn vaak hun carrière begonnen als leiders van sociale bewegingen en buurtorganisaties. Het vermogen van de buurtorganisaties in El Alto om hun buurt effectief te besturen wordt daarmee ook ondermijnd door individuen die uit zijn op persoonlijk gewin, en die communale instituties gebruiken als politieke ladders om hogerop te komen. De voormalige burgemeester Edgar Patana was zelf eerder voorzitter van de Central Obrera Regional de El Alto, de belangrijkste vakbond van de stad. Een blik op de MAS-kieslijst van de lokale verkiezingen laat zien dat de grote meerderheid lid is van sociale bewegingen en organisaties. Patana is meerdere malen beschuldigd van corruptie, zoals in het geval van het bouwbedrijf Terra Forte. Aan dat bedrijf zou een contract voor openbare werken ter waarde van 11 miljoen bolivianos (ongeveer 1,5 miljoen euro) worden toegekend, als Patana persoonlijk 40 procent van de begroting zou krijgen. In een nog obscuurder voorbeeld, maar wel tekenend voor Patana’s cliëntelisme, deelde de voormalig burgemeester 24 auto’s uit aan leiders van straatverkopersorganisaties, vakbonden en buurtorganisaties: in ruil daarvoor moesten de sociale bewegingen wel ophouden met hun mobilisaties en protesten.

Ironie

Na de overwinning van Soledad Chapeton deden de sociale bewegingen precies wat Patana eerder had kunnen voorkomen dankzij zijn cliëntelistische praktijken: ze mobiliseerden de bevolking en rebelleerden tegen de nieuwe gemeentelijke overheid.  In de eerste week van Chapetons aantreden kondigde de federatie van buurtorganisaties van El Alto (FEJUVE – Federación de Juntas Vecinales de El Alto) een massastaking aan, als gevolg van een conflict over de machtsverdeling tussen de gemeente en de buurtorganisaties. In El Alto werden de locoburgemeesters van de districten traditioneel gekozen door de buurtorganisaties: een informeel gebruik dat tegen de wet in gaat. In een poging om corruptie tegen te gaan stelde Chapeton zelf de nieuwe locoburgemeesters aan. Het gevolg was dus FEJUVE’s aankondiging van grootschalige wegblokkades en stakingen. Dit conflict liet echter zien hoe groot de breuk was tussen de basis van de sociale bewegingen en hun leiders: de stakingen mislukten omdat ‘gewone’  leden en bewoners niet kwamen opdagen. De ironie was dat de alteños rebelleerden tegen hun leiders, die op hun beurt hadden opgeroepen te rebelleren tegen de nieuwe lokale overheid. Protesterende bewoners verzamelden zich bij de FEJUVE-kantoren en eisten het afzetten van de leiders en het accepteren van de Chapeton-regering. Uiteindelijk moesten de FEJUVE-leiders inbinden.

Waarschuwingssignaal

De ruzie tussen FEJUVE en de gemeente laat zien dat de specifieke sociale dynamieken in El Alto zich ook gemakkelijk tegen de eigen leiders kunnen keren. Leiders zoals Morales, de MAS en de gerelateerde sociale bewegingen, die aan de macht zijn gekomen dankzij de rebelse aard van de stad. In een gesprek net na de gemeentelijke verkiezingen in 2015 merkte een bewoner van El Alto’s winkeldistrict op dat de uitslag niet zou moeten verbazen. “Wij (alteños) hebben Evo aan de macht gebracht, maar we willen laten zien dat we hem ook weer uit de macht kunnen zetten.”  De verkiezingsuitslag moet niet gezien worden als een protest tegen het veranderingsproces ingezet door Morales. Het is eerder een waarschuwingssignaal aan de overheid om te luisteren naar het volk, en om het probleem van cliëntelisme in het nieuwe Bolivia aan te pakken. Het is een vroeg signaal vooral voor president Morales – die net na zijn inauguratie voor een derde termijn alweer de grondwet wil veranderen om nog langer te regeren – om zich niet te vervreemden van zijn machtsbasis, en te luisteren naar de stem van de straat.

Ralf Leonards (1992) deed voor zijn master International Development Studies (Universiteit Utrecht) drie maanden veldonderzoek naar zelforganisatie van buurtbewoners in El Alto, Bolivia.

Dit artikel is vertaald door Femke van Noorloos

Gerelateerde berichten

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Democratie in Latijns-Amerika niet langer vanzelfsprekend

Afgelopen jaar is de wereld weer iets minder democratisch geworden en in Latijns-Amerika is de terugval het grootst. Dat komt met name door de scherpe daling van het democratiegehalte van een aantal Midden-Amerikaanse landen. Van het idee van twintig jaar geleden dat de democratie in Latijns-Amerika vrij stevig was verankerd, is weinig meer over. Zo blijkt uit de Democracy Index 2023.

Lees meer
Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

Uitzending Spoorloos 1 november over geroofde Argentijnse baby’s

De uitzending was woensdagavond 1 november, maar kan op Uitzending gemist worden teruggekeken. In de laatste uitzending van dit seizoen vertelt de in Nederland woonachtige Ana haar verhaal. Tien jaar geleden werd middels DNA-onderzoek vastgesteld dat zij tot de zogenaamde roofbaby’s behoort. Haar beide ouders zijn tijdens de Videla-dictatuur vermoord. Haar moeder was vijf maanden zwanger toen zij werd gearresteerd. Op één klein berichtje kort na haar arrestatie werd nooit meer iets van haar vernomen. Haar dochter Ana is geadopteerd, iets dat zij pas op 36-jarige leeftijd te horen kreeg.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This