Criminalisering van cultuur in de stad van het carnaval
Brazilië staat internationaal bekend als het land van de samba. Maar de laatste jaren begint een nieuwe muziekstijl uit Rio de Janeiro de wereld te veroveren, de zogeheten baile funk. Deze stijl is – net als samba overigens – ontstaan in de favelas en heeft een bewogen geschiedenis.
Rio de Janeiro: de stad van het carnaval. En carnaval is het feest van de samba. Dit jaar werd echter bewezen dat tradities kunnen veranderen: het meest gehoorde lied tijdens de vijf dagen uitbundigheid was geen samba maar een funk. De populariteit van het lied Baile de favela (feest van de favela) van MC João illustreert de groeiende populariteit van funkmuziek in Brazilië, ook wel bekend als baile funk of funk Carioca. De internationaal gebruikte term baile funk verwijst zowel naar de muziekstijl als naar de plek waar de muziek gehoord wordt: de baile, het feest.
Baile funk roept bij de meeste Brazilianen vrijwel meteen de associatie op met favelas. Om dat te begrijpen moeten we de geschiedenis in. Noord-Amerikaanse funk kwam in de jaren tachtig naar Brazilië. Al voor die tijd, in de jaren zeventig, waren grote straatfeesten met soulmuziek bekend geworden als bailes black. Op deze feesten dansten mensen op geïmporteerde muziek en op liederen van Braziliaanse artiesten die, na geïnspireerd te worden door buitenlandse ritmes, hier hun eigen versies van maakten. Met de komst van funk veranderde de naam van de feesten in bailes funk, en die naam bleven de feesten houden. Echter, wat tegenwoordig als funk bekend staat, is meer beïnvloed door rap, hiphop, electro, Miami bass en Afrikaanse ritmes als Maculelê, dan door funk zelf.
Horrorverhaal
De feesten werden vooral georganiseerd op plaatsen waar zwarte en zwart-geïdentificeerde mensen woonden. Ondanks dat Brazilië vaak als een raciale democratie wordt afgeschilderd, betekent een donkere huidskleur vaak dat iemand tot de lagere sociale klassen behoort en in de favelas of de periferie van de stad woont. Bailes funk en funkeiros, de mensen die deze feesten bezoeken, werden dus vaak verbonden met een sociale realiteit die te lijden heeft onder racisme, armoede en geweld. Deze negatieve connotaties overstemmen vaak de positieve beelden die buitenstaanders van favelas zouden kunnen hebben en dit stigma leidde tot een criminalisering van de funkmuziek. Dit had vooral te maken met twee gebeurtenissen, die in Rio veel stof deden opwaaien.
De eerste waren de grote berovingen op de stranden van Rio de Janeiro in de zomer van 1992, de zogeheten arrastões. De daders, jongens die over het strand renden, werden in de media al snel funkeiros genoemd, wat ervoor zorgde dat funkmuziek in de publieke beeldvorming met de angst en het geweld van de berovingen werden verbonden. De tweede gebeurtenis was de moord op Tim Lopes in 2002. Deze journalist deed undercover onderzoek op een funkfeest in een favela, toen hij werd ontdekt door drugshandelaren. Zijn gruwelijke dood werd breed uitgemeten in de media en linkte funk opnieuw met een horrorverhaal.
Pacificatie
Nu, twintig jaar later, zien we dat deze beeldvorming nog steeds veel negatieve consequenties heeft voor de funk 
artiesten. De DJ’s en MC’s kunnen doorgaans hun gezin niet onderhouden van hun muziekcarrière en krijgen te maken met discriminatie vanuit allerlei hoeken, zowel van binnen als buiten de favelas. Vooral voor de funkeiros die in de zogenaamde gepacificeerde favelas wonen is het leven de laatste jaren zwaarder geworden.
Vanaf 2008 kregen verschillende strategisch gelegen favelas te maken met de zogenoemde pacificatie. In dit overheidsproject werden nieuw opgeleide politie eenheden permanent in de favelas geplaatst om op deze manier de zwaarbewapende drugshandel uit het straatbeeld te laten verdwijnen. Dit beleid werd aanvankelijk lovend ontvangen in de Braziliaanse en internationale media, maar is, nadat de eerste hoop op echte verandering snel weggeëbd was, allerminst populair bij de lokale bevolking. Dit komt vooral door het gebruik van geweld door de zogenaamde Pacificerende Politie Eenheden (UPPs). Zwaarbewapende politieagenten hebben zich op straathoeken gevestigd en vuurgevechten op klaarlichte dag zijn aan de orde van de dag. Bovendien wordt er niet duurzaam geïnvesteerd in sociale projecten, gezondheidszorg en scholen. Pacificatie werd onder de lokale bevolking dan ook al snel omgedoopt tot bezetting: de focus op veiligheid bracht in de praktijk alleen maar onveiligheid met zich mee.
Cultureel Erfgoed
Ook op de bailes funk hebben de UPPs een grote impact. Met de komst van de politie eenheden werden alle culturele evenementen in de wijk verboden. Verjaardagsfeestjes, trouwerijen maar ook de grote bailes mochten alleen nog georganiseerd worden met speciale toestemming van de politiecommandanten. En door de negatieve beeldvorming rondom funk, die misschien nog wel sterker aanwezig is bij de politie, kwamen de nieuwe maatregelen het hardst aan bij de bailes.
Deze veranderingen bleven niet onopgemerkt en funkeiros gingen zich organiseren. Door een samenwerking van mensen die in de funkwereld werken en academici die onderzoek doen naar funk werd er in 2009 een wet aangenomen die funk zou moeten beschermen als cultureel erfgoed. Helaas biedt deze wet niet genoeg bescherming tegen de negatieve beeldvorming en is er ieder weekend nog wel een verhaal van politiemannen die funk feesten binnenvallen en de geluidsapparatuur kapot schieten. Ook worden DJ’s en feestgangers geïntimideerd en wordt er regelmatig geld geëist om de baile door te laten gaan. De vereniging APAFunk (Vereniging van Professionals en Vrienden van Funk) probeert daartegen te vechten door de verhalen zichtbaarheid te geven en door publieke plekken in te nemen met funk.
APA Funk
En zo komen we weer terug bij carnaval. Naast de officiële parade van sambascholen bestaat het straatcarnaval in Rio vooral uit zogeheten blocos, bands en DJ’s die op verschillende plekken in de stad spelen. Veel blocos hebben een thema, dat kan een bepaalde muzieksoort zijn maar vaak zijn het ook politieke kwesties die op een ludieke manier aan het licht worden gebracht, zoals machismo, milieuvervuiling of de legalisering van marihuana. APAFunk heeft ook een bloco, die al vijf jaar de groeiende aanwezigheid van funk tijdens het carnaval ondersteunt.
Afgelopen carnaval kregen een aantal van de meer politieke blocos te maken met politiegeweld, wat de toenemende militarisering van de Braziliaanse samenleving illustreert. Politie en militairen spelen een steeds grotere rol in het straatbeeld en het dagelijks leven, niet alleen in de favelas. Bloco APAFunk vecht ook hier tegen en maakt zich sterk voor een publieke ruimte die van iedereen is, overal in de stad. Laten we hopen dat deze missie werkelijkheid wordt en dat we allemaal kunnen blijven genieten van de klanken van funk. Want, zoals jaren geleden al gezongen werd in een beroemde funk: É som de preto, de favelado, mas quando toca ninguem fica parado! (Het is het geluid van de zwarten, van de bewoners van favelas, maar als het gespeeld wordt blijft niemand stil staan!)
Sterre Gilsing promoveert aan de Universiteit Utrecht. Haar onderzoek gaat over de relatie tussen funkmuziek en machtsverhoudingen in de favelas van Rio de Janeiro.
Deze bijdrage is onderdeel van de Braziliëspecial zomer 2016
