Politiek & Maatschappij

Grote verschillen binnen Latijns Amerika

Hoe staat het met geluk van Latijns-Amerikanen? Als je het hen persoonlijk vraagt, krijg je mooie individuele verhalen. Grootschalige enquêtes onthullen hoe ze hun leven waarderen. Dat welbevinden verschilt sterk per land. De meeste mensen oordelen positiever dan tien jaar geleden, maar nergens ter wereld is de score zo snel gedaald als in Venezuela. Bij duurzaam welbevinden lijkt Latijns Amerika het uitzonderlijk goed te doen.

Geluk in Latijns Amerika. Valt daar iets zinnigs over te zeggen? Waarschijnlijk roept geluk – en ongeluk – op het continent bij iedere lezer wel een associatie, herinnering of glimlach op. En voor de toppen van geluk en ongeluk kun je uitstekend terecht bij de Latijns-Amerikaanse literatuur. We schrijven hier over dit onderwerp omdat geluk het thema is van de jaarlijkse Nederlandse maand voor de Geschiedenis.

Maar wat is geluk? Literatuurhistoricus Herman Pleij, die voor die maand het boekje Geluk!? Van hemelse gave tot hebbeding schreef, worstelt ermee. Uiteindelijk blijkt geluk iets persoonlijks, een tijdelijke spirituele ervaring, maar wordt geluk tegenwoordig verkocht alsof het iets maakbaars is.

Best mogelijke leven

Het valt dus moeilijk te onderzoeken. Hedendaags geluksonderzoek via massale enquêtes, waarbij landen en werelddelen worden vergeleken, gaat dan ook over iets anders. Een pionier daarvan is de Nederlandse socioloog Ruut Veenhoven, bekend als de geluksprofessor. Hij stelt mensen vragen als “Als je alles bij elkaar neemt, hoe tevreden of ontevreden ben je dan tegenwoordig met je leven?”, waarop je kunt antwoorden met een cijfer van 0 tot 10. Van vergelijkbare aard is het sinds 2012 uitgegeven jaarlijkse World Happiness Report van de Verenigde Naties. Ondanks de naam meet dat geen geluk, maar “subjectief welbevinden” in ruim 150 landen. Ook hier kun je kiezen van 0 tot 10, tussen het slechts mogelijke en het best mogelijke leven.

Deze VN-onderzoekers willen ook verklaren wat de mate van welbevinden te maken heeft met een zestal factoren. Die worden per land onderzocht: inkomen per hoofd van de bevolking (in koopkrachtdollars), verwacht aantal gezonde levensjaren, sociale steun van de omgeving, mogelijkheden om keuzes in je leven te maken, generositeit (geven aan goede doelen) en mate van corruptie. Volgens de onderzoekers kunnen koopkracht en gezonde jaren de helft van de mate van welbevinden verklaren, en de vier sociale factoren ook de helft. Zo willen de Verenigde Naties opsporen welke factoren in welk land het meeste verbetering behoeven om het welbevinden van de bevolking te vergroten.

Door het gewicht van inkomen en gezonde levensjaren rapporteren mensen in de rijkere landen een hoger welbevinden rapporten dan in armere. De rangorde in het World Happiness Report is dan ook: West-Europa/Noord-Amerika/Australië/Nieuw Zeeland, Latijns Amerika en de Cariben,  Oost-Europa, Oost-Azië, Midden-Oosten/Noord-Afrika, Zuid-Azië en onderaan Afrika. Deze volgorde valt vrijwel samen met de Human Development Index van de VN, gebaseerd op inkomen, levensverwachting en onderwijs. De jaarlijkse Democratie Index van weekblad The Economist wijkt daar slechts weinig van af. Alleen bungelt daar niet Afrika, maar Midden Oosten/Noord-Afrika onderaan.

Latijns Amerika is dus na de rijke westerse landen de meest ontwikkelde en democratische regio met het hoogste welbevinden. Latijns-Amerikanen geven gemiddeld een 6,3 voor hun leven, minder dan de 6,8 van de rijke westerlingen (Nederland 7,4), maar veel meer dan de 4,3 van de Afrikanen.

Hekkensluiter Haïti

Binnen Latijns Amerika zijn de verschillen tussen landen erg groot, van 7,1 tot 3,6 als gemiddelde over 2014-2016. Costa Rica staat op redelijke afstand bovenaan en Haïti op erg grote afstand onderaan. In onderstaande tabel zijn de plaatsen van de landen in het World Happiness Report naast die in de Human Development Index en de Democratie Index gezet. Dan blijkt de nogal sterke samenhang tussen welbevinden, sociale ontwikkeling en democratie binnen Latijns Amerika minder vanzelfsprekend te zijn als je de continenten vergelijkt.

Natuurlijk zijn er landen waar dat verband meteen zichtbaar is. Dat is in elf landen, iets meer dan de helft, het geval. Dat geldt het sterkst voor hekkensluiter Haïti, dat op de wereldranglijsten eerder tussen Afrikaanse dan tussen Latijns-Amerikaanse/Caribische landen past. Ook bij Chili loopt het sterk parallel, maar dan aan de bovenkant. Bovendien zijn Costa Rica, Argentinië, Panama, Colombia, Ecuador, El Salvador, Bolivia, Paraguay en Honduras redelijk consistent.

Interessanter zijn natuurlijk de tien landen zonder zo’n duidelijk patroon. In Brazilië, Mexico, Nicaragua en vooral Guatemala oordelen mensen veel positiever over hun eigen leven dan je op grond van de sociaaleconomische ontwikkeling en de mate van democratie zou verwachten. In Jamaica en de Dominicaanse Republiek is het omgekeerd, daar zijn mensen juist minder positief over hun leven in vergelijking met zulke omstandigheden. In mindere mate is dat ook in Peru, Uruguay en Trinidad en Tobago het geval. Hoe het uitpakt, hangt vaak af van ontwikkelingen en situaties per land. Als mensen een waardering geven voor hun eigen leven maken ze, bewust of onbewust, altijd vergelijkingen: met een – al dan niet vermeend – verleden, met hun ouders, hun kinderen, buurlanden en nog veel meer. Zo is in Guatemala nog veel mis, maar misschien kunnen mensen hun leven positief waarderen omdat het bestaan zekerder is geworden sinds het einde van de etnische genocide tegen de inheemse bevolking (ongeveer 1975-1985).

Voetafdruk

Venezuela blijkt een apart geval. Nergens ter wereld is tussen 2005-2007 en 2014-2016 de score voor welbevinden zo sterk veranderd als in dit volledig in crisis verkerende land. De gemiddelde waardering voor het eigen leven daalde met liefst 1,6 punt op een schaal van 10: van 6,9 – in de Latijns-Amerikaanse top – naar 5,3. Ook Jamaica maakte een enorme duik, van 0,9 punt. In driekwart van de Latijns-Amerikaanse landen is score voor het eigen leven afgelopen decennium echter gestegen, het meeste in Nicaragua. Dat kwam van een dieptepunt van 4,7 op 6,1. De stijging in het grootste deel van Latijns Amerika is in overeenstemming met de economische groei en de uitbreiding van sociale vangnetten in het afgelopen decennium, en daarmee de vermindering van armoede en – in minder mate – inkomensongelijkheid.

Een heel andere indruk over hoe het met de Latijns-Amerikanen gaat krijgen we uit de Happy  Planet Index. Die probeert duurzaam welbevinden te meten door per land een cijfer te geven dat is gebaseerd op het oordeel van mensen over hun eigen leven (met dezelfde gegevens als het World Happiness Report), de levensverwachting, de mate van (on)gelijke kansen en de ecologische voetafdruk: de hoeveelheid grond- en wateroppervlakte die een mens jaarlijks gebruikt om te consumeren en afval te verwerken. Op deze wereldranglijst scoren niet de rijke westerse landen het beste, maar juist de Latijns-Amerikaanse. Costa Rica, Mexico, Colombia bezetten de drie eerste plaatsen en er zijn liefst tien Latijns-Amerikaanse landen bij de eerste twintig, veel meer dan op de andere lijstjes.

Het is wel de vraag of er wel wordt gemeten wat men wil meten. Latijns Amerika doet het waarschijnlijk zo goed omdat het in vergelijking met Europa, Azië en Afrika zo dun bevolkt is. Daardoor heeft het grote Brazilië, ondanks de snelle aantasting van het Amazonegebied, nog steeds een vrij lage voetafdruk. Costa Rica doet het opnieuw het beste van het continent en zelfs van de wereld, terwijl Chili, Brazilië en Argentinië op de Latijns-Amerikaanse – maar niet of veel minder op de wereldlijst – flink kelderen. Trinidad en Tobago daalt het sterkst, vermoedelijk door de hoge voetafdruk door de geringe oppervlakte van het eilandenstaatje.

Geweld

Een gezonde scepsis tegen dit soort onderzoek is dus geboden. Neem de conclusies niet als onaantastbare waarheid aan. Het zijn – onvolmaakte – pogingen om ingewikkeld begrippen als geluk en al dan niet duurzaam welbevinden in kaart te brengen.

De in het World Happiness Report besproken factoren ter verklaring van de mate van welbevinden zijn zeker zinnig, maar voor Latijns Amerika kan er nog een aan worden toegevoegd: geweld en onveiligheid. In geen continent ter wereld vallen – buiten (burger)oorlogen – verhoudingsgewijs zoveel doden door moord en doodslag. In een regio met 9 procent van de wereldbevolking vindt 27 procent van alle moorden plaats. In ruim de helft van de landen beschouwen de burgers criminaliteit als het belangrijkste probleem. Vier van de vijf gevaarlijkste landen bevinden zich in de onderste helft van de World Happiness-lijst: El Salvador, Jamaica, Venezuela en Honduras. In het vijfde land, Guatemala, zijn mensen, ondanks het hoge dodental, nog redelijk tevreden over hun leven. In de landen in de onderste helft van de lijst worden verhoudingsgewijs twee keer zoveel mensen gedood als in die in de bovenste helft.

Van minder geweld worden mensen niet meteen individueel, romantische, spiritueel en tijdelijk gelukkig, maar het zal zeker bijdragen aan hun bestaanszekerheid en welbevinden.

Plaatsen van landen op de lijsten voor duurzaam welbevinden, welbevinden, menselijke ontwikkeling en democratie

Landen in Latijns Amerika en de Cariben met minimaal 1 miljoen inwoners. Over Cuba geen gegevens in Happy Planet Index en World Happiness Report, daarom niet opgenomen.