Schrik en onzekerheid in Latijns Amerika na verkiezing Donald Trump
Ook in Latijns Amerika kwam de overwinning van Donald Trump als president van de Verenigde Staten als een – onaangename – verrassing. Presidenten reageren beleefd, maar ministers en vooral ex-ministers en ook ex-presidenten uiten zich scherper. Voor Mexico, Colombia en Cuba kan de machtswisseling in Washington ernstige gevolgen hebben. Maar veel plannen van Trump zijn niet meer dan kreten en het is de vraag in hoeverre hij als president zijn woorden in daden kan omzetten. Bovendien is Latijns Amerika de afgelopen jaren minder afhankelijk van de VS geworden.
Bij de verkiezing eind 2008 van Obama, die een gelijkwaardige dialoog en meer hulp beloofde, waren de Latijns-Amerikaanse reacties overwegend positief. Wel bestond er twijfel of er echt veel zou veranderen, gezien de prioriteiten van de VS in andere delen van de wereld. De meeste Latijns-Amerikaanse regeringen hadden gehoopt en verwacht dat Hillary Clinton op 8 november 2016 zou winnen, wat ze in wisselende mate publiekelijk hebben uitgesproken. President Juan Manuel Santos van Colombia was erg duidelijk: “Hillary is een persoonlijke vriendin, haar echtgenoot en zij zijn een hulp geweest voor mijn regering en de vorige regeringen. Ik heb alleen maar lof voor hen. Trump ken ik niet, maar ik kan wel zeggen dat wij geen voorstanders zijn van zijn beleid.”
Zakenpartners
Zowel Santos als zijn collega’s pasten zich snel aan toen Trump had gewonnen: “Wij vieren de democratische geest op de verkiezingsavond. Met Donald Trump gaan wij verder om onze bilaterale relatie te verdiepen.” Ook Enrique Peña Nieto, president van de door Trump steeds geschoffeerde Mexicanen, bleef beleefd: “Ik feliciteer de Verenigde Staten met hun verkiezingsproces en ik herhaal naar Donald Trump de bereidheid om samen te werken ten gunste van de bilaterale relatie. Mexico en de Verenigde Staten zijn vrienden, zakenpartners en bondgenoten die verder moeten gaan met samenwerken aan de competitiviteit en de ontwikkeling van Noord-Amerika.” Zijn minister van Buitenlandse Zaken Claudia Ruiz Massieu herinnerde er wel meteen aan dat Mexico niet gaat betalen voor de muur die Trump aan de grens wil bouwen. Jorge Castañeda, voormalig minister van Buitenlandse Zaken, noemde de verkiezing van Trump “een ramp voor de Verenigde Staten, voor de wereld en voor Mexico.”
Dat geeft de stemming in Mexico beter weer. Kranten grossieren in koppen als grote bezorgdheid, onzekerheid, schrik, tragedie en nachtmerrie die werkelijkheid wordt. Meteen na de uitslag daalde de peso met 10 procent, de president riep zijn kernkabinet in crisisberaad bij elkaar. Het heeft inderdaad grote gevolgen als Trump gaat doen wat hij heeft geroepen. Naast het gepraat over ‘criminelen en verkrachters’ gaat het om een muur van ruim 3100 kilometer en de deportatie van Mexicaanse illegalen. Van hen zijn er in de VS ruim 5 miljoen, naast 12 miljoen legalen. Trump wil geldzendingen naar familieleden in Mexico – 25 miljard dollar per jaar – moeilijker maken of extra belasten. Bovendien wil hij een einde maken aan NAFTA, het vrijhandelsverdrag tussen de VS, Canada en Mexico.
Wurggreep
Als NAFTA verdwijnt, gaan de VS importbelasting heffen op producten uit Mexico om de eigen producten te beschermen. En dat terwijl een deel van de auto-industrie de afgelopen jaren is verplaatst van de VS naar Mexico, wat in het eerste land voor werkloosheid heeft gezorgd en in het tweede voor werkgelegenheid. Al jaren gaat 80 procent van de Mexicaanse export naar de VS. Juist door die afhankelijkheid werd Mexico in Latijns Amerika het zwaarst getroffen door de financiële crisis van 2008. Nu dreigt Trump Mexico economisch in de “wurggreep” te nemen. Daarom komen kranten weer met de oude verzuchting ‘Arm Mexico, zo ver van God en zo dicht bij de Verenigde Staten’.
Maar kan Trump dat allemaal wel doen? Mexico en de VS zijn nauw met elkaar verbonden. Mexico is het tweede exportland van de VS en het eerste van Californië, Arizona en Texas. Vijf miljoen banen in de VS zijn afhankelijk van handel met Mexico en Trump had juist werkgelegenheid beloofd. Cuauhtémoc Cárdenas, drie maal de linkse presidentskandidaat in Mexico, verwacht dat Trump veel plannen niet kan uitvoeren: “De werkelijkheid zal hem op z’n plaats zetten.” Al op 9 november belde president Peña Nieto met Trump om een afspraak te maken om nog voor diens ambtsaanvaarding op 20 januari samen een “nieuw hoofdstuk van vertrouwen en wederzijds respect” te openen met een “dialoog om akkoorden te bereiken en mogelijkheden te zoeken.”
Vredesproces
Hoe gaat het met het vredesproces in Colombia, waar na het ‘nee’ bij het referendum op 2 oktober regering en FARC op 12 november een iets bijgesteld akkoord sloten, maar de nieuwe VS-president weinig geneigd lijkt dat actief te ondersteunen? Obama had 450 miljoen dollar beloofd voor de praktische uitvoering van het vredesproces, maar dat gaat nu misschien niet door. Maar mogelijk verandert er maar weinig omdat de hoofdlijnen van het Colombiabeleid al lange tijd worden gedeeld door Democraten en Republikeinen. Het speelde in Trumps campagne geen rol. Hij zei ook weinig over het handelsverdrag met Colombia. Dat is nogal gunstig uitgepakt voor de VS en heeft daar niet geleid tot banenverlies, terwijl het in Colombia de sociaaleconomische situatie verslechterde.
Over Cuba heeft Trump in de campagne tegenstrijdige dingen gezegd. Vooral zijn uitspraak dat hij de in 2014 door Obama begonnen heropening van betrekkingen wil terugdraaien, leidt tot bezorgdheid en onzekerheid. Cuba heeft voor 16 tot 20 november militaire oefeningen aangekondigd, officieel niet met de verkiezing van Trump verbonden, maar waarschijnlijk wel als reactie daarop.
En hoe worden de betrekkingen met Venezuela? Hoewel de VS duidelijk vijandig waren tegenover het bewind van president Maduro, was Obama wel voorstander van een dialoog tussen Maduro en de Venezolaanse oppositie. Maduro uitte zich voorzichtig en nodigde Trump uit om “nieuwe paradigma’s” te vestigen in de betrekkingen, gebaseerd op “non-interventie in interne aangelegenheden.” Als Trump de vijandigheden zal versterken, zien sommige waarnemers het Rusland van Poetin bemiddelen tussen Trump en Maduro.
Samen golfen
Alleen de nieuwe – rechtse – Argentijnse president Macri kende Trump al persoonlijk. In de jaren tachtig waren ze zakenpartners op de vastgoedmarkt in New York; ze gingen samen golfen, eten en drinken. Macri heeft geen positieve herinneringen aan Trump. Toen hij nog geen president was, noemde hij Trump midden 2015 in een televisie-interview “geschift”. Hij had zich, na het bezoek van Obama aan Argentinië afgelopen maart, verheugd en ingesteld op goede samenwerking met Clinton. Daarom hield Macri het bij een beleefde felicitatie: “Ik hoop dat we kunnen samenwerken voor het welzijn van onze volken.” Zijn minister van Buitenlandse Zaken, Susana Malcorra, liet haar teleurstelling duidelijk blijken: “Wat jammer om niet een zo bekwame vrouw voor dit belangrijke en verantwoordelijke ambt gekozen te zien.”
Een Trump voor Brazilië
Michel Temer, sinds de dubieuze afzetting van Dilma Rousseff in mei de rechtse president van Brazilië, is “overtuigd dat er niets gaat veranderen.” Zijn minister van Buitenlandse Zaken José Serra noemde echter een overwinning van Trump een paar maanden geleden een “nachtmerrie”. Toch heeft Temer niet helemaal ongelijk. Brazilië was geen thema in de verkiezingscampagnes en het land voert al jaren een zelfstandige koers, los van de VS. De economische afhankelijkheid is de afgelopen decennia sterk verminderd. Nog maar 13 procent van de export gaat naar de VS; China is met 19 procent het belangrijkste exportland. Waarnemers wijzen wel op een mogelijk ander Trump-effect. Brazilië kent na de recente corruptieschandalen en de afzetting van Rousseff een sterk antipolitiek klimaat. Het idee overheerst dat alle politici corrupt zijn, wat een goede voedingsbodem is voor populisme. “Een Trump voor Brazilië is vandaag, meer dan gisteren, een mogelijkheid en een gevaar”, schrijft een columnist.
Vanuit Uruguay reageerde de linkse president Tabaré Vázquez (foto) neutraal. Zijn minister van Economisch Zaken, Danilo Astori, vreest echter dat protectionisme de uitvoer van Uruguyaans vlees naar de VS zou kunnen belemmeren. De vorige linkse president José Mujica uitte zich veel scherper. Hij gaf zijn mening in één woord dat alles zegt: “Help!”
Vergiftigd
Ook in Chili oordeelde een oud-president kritischer dan de huidige regering. Minister van Buitenlandse Zaken Heraldo Muñoz vindt dat de wereld “onzekerder” en “minder voorspelbaar” is geworden, maar verwacht voor Chili geen grote problemen. Eenzijdig opzeggen van het vrijhandelsverdrag tussen Chili en de VS is ingewikkeld. Bovendien heeft dat verdrag de VS veel winst opgeleverd. Oud-president Ricardo Lagos bekritiseert Trump omdat die lak heeft aan de regels van de democratie en internationale verdragen, vreemdelingen wil uitzetten en geen respect heeft voor vrouwen. Trump heeft de verkiezingscampagne “vergiftigd”, stelt hij. Zijn overwinning is “geen goed nieuws voor de wereld.” Het betekent volgens Lagos het begin van een nieuw tijdperk “zoals eerder de aanslag op de Twin Towers in New York of de invasie in Irak.”
De Boliviaanse president Evo Morales reageerde ironisch: “We begroeten de triomf van Donald Trump. We hopen te werken tegen racisme, machismo en anti-immigratie en voor de soevereiniteit van onze volken.”
Voogdij
In Haïti, het armste land van het westelijk halfrond, legt men verbanden met de eigen – vaak problematische – verkiezingen. In dit land, dat herhaaldelijk formeel of informeel onder voogdij van de VS heeft gestaan, vinden 20 november presidentsverkiezingen plaats, nadat de vorige ongeldig zijn verklaard. Het liet de meeste kandidaten koud of Clinton of Trump zou winnen. In Obama zijn ze teleurgesteld omdat hij als eerste zwarte president van de VS nooit Haïti, het eerste bevrijde zwarte land van de regio, heeft bezocht. 
Twee oud-presidentskandidaten uiten hun afkeer van Hillary Clinton, die in 2010 als minister van Buitenlandse Zaken zou hebben ingegrepen in de uitslag van de verkiezingen. In een redactioneel en een ingezonden brief in een krant worden de verkiezingen in de VS – snel stemmen tellen, erkennen van uitslag door verliezer, dienen van het land in plaats van als president snel rijk worden – aan Haïti ten voorbeeld gehouden.
In zijn geheel is de regio geschrokken en ziet meer problemen dan oplossingen opduiken. Een heel andere reactie dan het voorzichtige optimisme over Obama in 2008. Maar Trump heeft, behalve voor Mexico, weinig belangstelling voor Latijns Amerika getoond. Vooral Zuid-Amerika is de afgelopen jaren economisch en politiek steeds minder afhankelijk geworden van de grote broer uit het Noorden. Het aandeel van de VS in de Latijns-Amerikaanse export is sinds 2000 gehalveerd. Trump kan in eigen land en in de wereld voor veel onzekerheid, verwarring en misschien ook grote ellende zorgen. Maar zijn mogelijkheden om te bepalen wat er in Latijns Amerika gebeurt, zijn beperkt. Dat maken de Latijns-Amerikanen steeds meer zelf uit.
