Milieu & Natuur

Het hoofd boven water houden in Guna Yala, Panama

5 januari 2020

Auteurs: Laura Peters, Marrit Bolwerk, Eva Koolbergen

Klimaatverandering op de inheemse Guna eilanden

De stijgende zeespiegel en andere klimaatproblemen vormen een bedreiging voor de Cariben, en dat is al duidelijk merkbaar in de laaggelegen en overbevolkte eilanden zoals Guna Yala bij Panama. Hoe beïnvloedt dit het leven van de inheemse Guna bevolking en hoe gaat die ermee om? Uit onderzoek van drie masterstudentes blijkt dat klimaatverandering de situatie in Guna Yala op verschillende manieren verandert. Ook werken de Gunas actief aan bescherming van hun leefomgeving.

‘De Guna eilanden worden geteisterd door klimaatverandering’. Met deze nieuwskop in ons hoofd vertrokken wij, drie studentes International Development Studies in Utrecht, naar Panama voor drie maanden onderzoek voor onze masterscriptie. De regio Guna Yala ligt in het noorden van Panama aan de Caraïbische Zee en strekt zich uit tot Colombia. De regio telt meer dan driehonderd eilanden waarvan er 49 bewoond zijn door inheemse Guna gemeenschappen. Met de nodige zenuwen en een paar spoedcursussen Spaans achter de rug vertrokken wij naar Gardi Sugdub, een van de eilanden, om onderzoek te doen naar klimaatverandering.

De reis vanuit Panama-Stad is een jeeptocht van een paar uur door de jungle, waarna we in een boot naar het eiland gaan. De eilanden in Guna Yala liggen op enkele minuten tot meerdere uren varen van de haven af en Gardi Sugdub is het dichtstbijzijnde eiland. Na een kwartiertje varen komen we aan en worden we begroet door Blas Lopez, Guna- vertegenwoordiger en socioloog. Hij zal ons helpen tijdens ons onderzoek en we mogen bij hem in huis verblijven.

De aankomst op het eiland is indrukwekkend. Waar je ook kijkt zie je huizen van hout, palmbladeren en golfplaten. Het eiland lijkt uit zijn voegen te barsten. Het is volledig volgebouwd en vanwege het ruimtegebrek bouwt men steeds verder het water in, al dan niet op met koraal gevulde uitbreidingen. Het eilandje is 2,5 voetbalvelden groot en er wonen meer dan duizend inwoners. Dit is een bevolkingsdichtheid van 40.520 mensen per km2, honderd keer zo hoog als in Nederland. Een gemiddeld huishouden bestaat uit een tiental mensen. Zo leidt de toevoeging van onze drie hangmatten tot een totaal van twintig slaapplekken in dit enkele huis, een aantal waarvan de Gunas zelf niet raar opkijken.

Rondlopend over het eiland wordt de reden van ons onderzoek ons des te duidelijker. Met het oog op de stijgende zeespiegel en andere verwachte klimaateffecten, kun je niet anders concluderen dan dat de laaggelegen (minder dan een meter boven de zeespiegel) en overbevolkte eilanden in Guna Yala extreem kwetsbaar zijn. Wij vroegen ons af hoe klimaatverandering het leven van de bewoners beïnvloedt en hoe ze ermee omgaan.

Risico’s

Aangezien de inwoners sterk afhankelijk zijn van hun natuurlijke omgeving, brengt klimaatverandering verschillende potentiële risico’s voor de gemeenschappen met zich mee. Het Panamese ministerie van Milieu erkent hun kwetsbare positie, ook vanwege de relatieve armoede en gebrekkige voorzieningen en infrastructuur in de regio. De kwetsbaarheid varieert van eiland tot eiland, en is afhankelijk van de economische activiteiten en bestaansmiddelen. Zo zijn sommige eilanden voor een groot deel afhankelijk van de landbouw en visserij, terwijl er op andere in het toerisme wordt gewerkt. Ook hebben sommige eilanden weinig en andere veel motorboten (naast de traditionele houten kano’s), die de mogelijkheden vergroten om bij storm de zee op te gaan. Tijdens ons verblijf op Gardi Sugdub hebben we gesproken met lokale experts en met de bewoners van drie verschillende eilanden.

Klimaatverandering maakt vooral het risico groter op overstromingen door toekomstige zeespiegelstijging. Veel mensen vertelden dat de huizen bij hoog water onderlopen. Dat brengt in hun huizen met zandgrond veel ongemakken met zich mee. Dit zien de bewoners echter als ‘normaal’: het gebeurt al zolang men zich kan herinneren. Hoewel overstroming geen recent en acuut verschijnsel is, zou een verdere stijging van de zeespiegel enorme effecten kunnen hebben op de gemeenschappen, het risico op een tsunami of andere natuurramp nog daargelaten. Hoewel het bewustzijn van de risico’s op sommige eilanden toeneemt, hebben het nationale en regionale bestuur (nog) geen maatregelen genomen, waardoor er geen regionaal monitorsysteem, rampbeleid of evacuatieplan is. Een Guna vertegenwoordiger: “We zijn niet voorbereid op een natuurramp. Als er morgen wat gebeurt, arme wij…”

Koralen

Naast geleidelijke zeespiegelstijging, krijgen de Gunas te maken met veranderende seizoenen. Hevige stormen maken het soms moeilijk om de zee over te steken en op het vasteland drinkwater, voedsel of andere producten te halen. Zeker voor de families en gemeenschappen zonder motorboot brengt dit risico’s met zich mee. Ook valt neerslag steeds minder vaak op de gebruikelijke momenten, waardoor onvoorspelbare weersomstandigheden een negatief effect kunnen hebben op de landbouw. “Nadat we gezaaid hebben, moet het regenen voordat de gewassen gaan groeien. Maar tegenwoordig komt de regen niet altijd als de zaden het nodig hebben”, vertelde een boer die we op een van de eilanden spraken.

Bovendien stijgt de gemiddelde temperatuur in de regio, wat grote veranderingen in het mariene ecosysteem teweegbrengt. Wanneer de temperatuur van het zeewater slechts één of twee graden stijgt, kan dit er al voor zorgen dat koralen bleken en afsterven. Dat beïnvloedt de leefomgeving van de Gunas op twee manieren. In de eerste plaats omdat het afsterven van koralen ook teruglopen van de visstand tot gevolg heeft. “In de toekomst zal er geen vis of kreeft meer zijn, omdat de koralen hun huis zijn. En niet alleen hun huis, maar ook de plek waar ze zich voeden”, legt een Guna marien bioloog ons uit. Door sommigen wordt dit effect nu al gevoeld. Zo vertelt de vertegenwoordiger van een van de eilanden: “Mensen moeten steeds verder de zee op om vis te vangen. Sommige soorten die oorspronkelijk door de Gunas gegeten worden, zijn aan het verdwijnen.”

Ten tweede heeft het afsterven van koralen effect op overstromingen, aangezien levende koralen als natuurlijke golfbrekers dienen. Wanneer deze verdwijnen, bereiken hogere golven de eilanden, waardoor de kans op overstromingen en beschadigingen toeneemt. Dit terwijl de bescherming tegen de golven juist bij de zeespiegelstijging cruciaal is. Een andere marien bioloog vertelde ons: “In het geval van een tsunami of iets dergelijks, worden de eilanden volledig weggevaagd. Omdat de natuurlijke barrière is aangetast. Door de opwarming van de aarde, maar ook door de Gunas zelf.”

Verhuizen

Met de schade die de Gunas zelf aan het koraal aanrichten, doelt de marien bioloog op een van de strategieën die zij toepassen om met de effecten van klimaatverandering om te gaan. Zij plukken levende koralen om hiermee dijken rond de eilanden te bouwen. Op de korte termijn beschermt dit de grond achter de dijk, maar door het weghalen van de natuurlijke barrière kan dit problemen op de lange termijn juist in de hand werken. “Koraalwinning versnelt de mogelijke impact van zeespiegelstijging. Door het vernietigen van de koralen, vernietig je je eigen eiland”, aldus de marien bioloog. Koraal wordt op grote schaal gebruikt als bouwmateriaal, ook om de eilanden in zee uit te bouwen en zo om te gaan met de toenemende bevolkingsdruk. Andere bouwmaterialen hebben de Gunas niet voorhanden. Die zouden van buitenaf aangevoerd moeten worden, en de gemeenschappen hebben hier de middelen niet voor.

Het risico dat klimaatverandering teweegbrengt en de noodzaak iets te ondernemen, begint steeds meer door te dringen bij de bevolking. Zo neemt de bevolking van Gardi Sugdub sinds 2010 stappen om te verhuizen naar het vasteland. Een aantal inwoners van het eiland, bekend als ‘La comisión de la Barriada’, heeft het heft in eigen handen genomen. Tien minuten varen vanaf het eiland naar de kust en een half uur lopen brengt je naar de plek waar een nieuw dorp gebouwd zal worden. Samen met de gemeenschap heeft de commissie deze locatie gekozen en eigenhandig de grond vrijgemaakt om te beginnen met de bouw van driehonderd huizen.

Echter, niet iedereen krijgt een nieuw huis op het vasteland. Er zijn regels die bepalen welke families wel of niet in aanmerking komen. Is een familie bijvoorbeeld geboren op een ander eiland, dan is er op dit moment nog geen ruimte voor hen in La Barriada. Overigens is tot op heden nog niemand verhuisd en staan er nog geen huizen. Dit is onder andere het gevolg van gebrek aan overheidssteun. De bewoners van Gardi Sugdup stonden in 2012 op het punt om zonder plan naar het vasteland te verhuizen, toen de overheid hen vroeg om te wachten, met de belofte dat zij de huizen zou financieren. Sindsdien wacht het eiland tot de overheid deze belofte waarmaakt en loopt ze tegen nieuwe uitdagingen aan, zoals de goedkeuring van een milieuvergunning.

Ieder eiland voor zich?

Ons bezoek aan drie verschillende eilanden maakte duidelijk dat het gebied grote sociale en economische verschillen kent. De eilanden verschillen wat betreft werk, inkomen, cultuur én de wil om te verhuizen naar het vasteland. Op een wat traditioneler eiland, een uur verder van de kust dan Gardi Sugdup, spraken wij mensen die niet willen verhuizen of niet nagedacht hadden over een mogelijke verhuizing naar de kust. Sommigen gaven aan dat een verhuizing het verlies van de Guna-cultuur betekent. Door de enorme groei van toerisme, een ontwikkeling die vooral effect heeft op Gardi Sugdup, is de rol van de traditionele Guna-cultuur kleiner geworden op het eiland en geld belangrijker. De onderlinge verschillen zijn interessant aangezien alle eilanden te maken hebben met dezelfde klimaatveranderingen.

Momenteel staan de eilanden voor de beslissing om de dreiging van de stijgende zeespiegel af te wachten of te verhuizen naar hoger gelegen gebieden. Maar met kennis van nu is het de vraag of er over vijftig jaar nog bewoonde Guna eilanden zijn.

Deze bijdrage is onderdeel van de Special over Milieu 2019

Laura Peters, Marrit Bolwerk en Eva Koolbergen studeerden in 2019 af van de master International Development Studies aan de Universiteit Utrecht. De informatie uit dit artikel is gebaseerd op de bevindingen die zij in de regio deden tijdens het veldwerk voor hun afstudeeronderzoek. 

Gerelateerde berichten

Oerbossen Bolivia branden in stilte weg

Oerbossen Bolivia branden in stilte weg

Internationaal is er diepe verontwaardiging over de bosbranden in het Braziliaanse Amazonewoud. De extreemrechtse president Bolsonaro krijgt bakken kritiek over zich heen. Maar in buurland Bolivia voltrekt zich een vergelijkbare, stille ramp. In 2019 brandde meer dan zes miljoen hectare aan bos af, een gebied ter grootte van Nederland, Luxemburg en Vlaanderen samen.

Lees meer
Brazilië, Indonesië en Democratische Republiek Congo willen ‘Opec van regenwouden’  vormen

Brazilië, Indonesië en Democratische Republiek Congo willen ‘Opec van regenwouden’ vormen

Aangespoord door de verkiezing van Lula willen de drie landen, waar zich de helft van alle tropische bossen bevinden, sterkere inspanningen voor natuurbehoud toezeggen. Met name de verkozen president van Brazilië, Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva, heeft beloofd te vechten om de ontbossing in het Amazonegebied een halt toe te roepen.

Lees meer

Stikken in het paradijs

Documentaire over vervuiling Isla-raffinaderij Dit jaar bestaat het Koninkrijk der Nederlanden 200 jaar. Curaçao is een van de parels aan de kroon, een geliefd eiland bij veel (Nederlandse) toeristen. Wat de vakantiegangers vaak niet weten, is dat in dit paradijs een...

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This