Politiek & Maatschappij

Terwijl het politieke systeem in Guatemala onder hoogspanning staat, worden op 6 september nationale verkiezingen gehouden. Drie dagen voor de verkiezingen is president Pérez Molina na aanhoudende massale protesten wegens corruptie afgetreden en onmiddellijk gearresteerd. Het is twijfelachtig of de verkiezingen zullen bijdragen aan het ontstaan van een nieuw, minder corrupt politiek systeem.

Het Tribunal Supremo Electoral (TSE, Guatemalteekse Kiesraad) gaat ondertussen gewooon door met de voorbereidingen op de nationale verkiezingen van zondag 6 september. Een goede voorbereiding is cruciaal want de 7,5 miljoen kiesgerechtigde inwoners kunnen die dag niet alleen hun volgende president en vicepresident kiezen, maar ook parlementariërs, burgemeesters, districtsvertegenwoordigers en afgevaardigden voor het Midden-Amerikaanse parlement.

Om alles in goede banen te leiden, heeft de TSE zelfs afspraken gemaakt met het ministerie van Energie en Mijnbouw over de permanente beschikbaarheid van elektriciteit op verkiezingsdag – in Nederland een vanzelfsprekendheid, in Guatemala niet. Zoals er wel meer zaken spelen die in Nederland ondenkbaar zouden zijn.

Kicha’ikK’amaltaqb’e, junab’ juq’o’ jolajuj

Op 19 juni berichtte de Kiesraad zelfs dat ‘de meeste partijen’ een akkoord, opgesteld door de TSE, ondertekend hadden om een “transparant, vreedzaam en eerlijk verkiezingsproces” te garanderen –  blijkbaar was dat nodig. Het akkoord behelsde onder meer dat er campagne gevoerd zou worden volgens democratische normen en waarden, dat er niet opgeroepen zou worden tot agressie of geweld en dat het primaire doel van de campagnes is om nationale en lokale beleidsplannen onder de aandacht van de bevolking te brengen. Een deel van de website van het TSE is zelfs in het Quiché, de belangrijkste Maya-taal van het land, zodat ook het inheemse deel van de bevolking zich beter op de Kicha’ikK’amaltaqb’e, junab’ juq’o’ jolajuj Nimacha’onem (Guatemalteekse Nationale Verkiezingen) kan voorbereiden.

In een geheel andere werkelijkheid protesteerden ondertussen tienduizenden Guatemalteken elk weekeinde tegen de aanhoudende en grootschalige corruptie door de hele politieke klasse in het land. De omvang van de corruptie heeft zelfs het Openbaar Ministerie in actie gebracht en verschillende hoogwaardigheidsbekleders zijn inmiddels aangeklaagd. Het voorlopige hoogtepunt kwam in de vroege ochtend van donderdag 3 september, toen president Pérez zijn aftreden bekend maakte nadat twee dagen eerder het parlement unaniem (bij 26 afwezigen) instemde met het voorstel van het OM zijn onschendbaarheid op te heffen. Een arrestatiebevel is inmiddels uitgevaardigd en daarmee is de weg vrij voor vervolging vanwege zijn rol bij het importschandaal La Línea.

Hoewel Pérez niet herkiesbaar was, werpt het corruptieschandaal een grote schaduw over het hele verkiezingsproces. Grote vraag is niet of de verkiezingen kunnen doorgaan, maar of deze iets op zullen leveren. Met name jongeren (bijna de helft van de bevolking is jonger dan 25 jaar) hebben zich via sociale media gekeerd tegen het hele politieke systeem, maar dat heeft geen ‘alternatieve’ presidentskandidaten bij het TSE opgeleverd naast de veertien reeds eerder geregistreerde kandidaten. Slechts één van die veertien heeft een niet-politieke achtergrond: voormalig bankdirecteur en voormalig voorzitter van de Nationale Koffieraad José Angel López van EG (Encuentro por Guatemala, Samen voor Guatemala).

Plagiaat

López is, volgens een overzicht van de presidentskandidaten op Wikipedia,  tevens één van de weinigen zonder associaties met corruptie, controversen of andere zwaktes. Zo is daar Sandra Torres Casanova van de Unidad Nacional de la Esperanza (Nationale Unie van de Hoop, UNE), die zich van haar echtgenoot, voormalig president Álvaro Colom, liet scheiden toen bleek dat ‘naasten’ van politici zich volgens de wet niet verkiesbaar mochten stellen. Of neem Manuel Baldizón Méndez, die al jaren achtervolgd wordt door grote en kleine schandalen, waaronder de beschuldiging van plagiaat in zijn boek Rompiendo Paradigmas (Het doorbreken van paradigma’s) uit 2014.

Daarnaast valt aan de lijst presidentskandidaten op wie er niet op staan: de jongste kandidaten zijn veertigers dus een automatische ‘klik’ met de demonstranten zal er niet zijn. Veel kandidaten hebben aan de universiteit gestudeerd en zijn verbonden met de elite; slechts weinigen van hen zouden eventueel een brug kunnen vormen tussen de oude politiek en de nieuwe – die immers nog bedacht moet worden. Tenslotte heeft zich niemand uit de inheemse beweging kandidaat gesteld – of het zou Aníbal García moeten zijn van de MNR (Movimiento Nueva República, Beweging Nieuwe Republiek), die zegt op te komen voor een ‘pluriform Guatemala’, maar ook hij was er bij de verkiezingen in 2011 al bij als kandidaat voor het vicepresidentschap onder Rigoberta Menchú. Zij kregen toen net 3 procent van de stemmen.

Van onderen

Veel Guatemalteekse kiezers zullen niet warm lopen voor de presidentskandidaten waaruit ze kunnen kiezen, of hun partijen. Als ze massaal niet, blanco of ongeldig gaan stemmen, zal de winnaar of winnares vanaf het begin weinig gezag hebben als hij/zij gekozen is door een (kleine) minderheid van de kiesgerechtigden. Een ingreep door het leger of de Verenigde Staten, zoals in het verleden meermalen aan de orde was, wordt niet verwacht maar de kans is groot dat Guatemala er na de verkiezingen niet stabieler op wordt. Dat geldt zeker nu het ex-staatshoofd voor de rechtbank moet verschijnen en de nieuwe waarnemende president Alejandro Maldonado Aguirre pas een paar maanden in functie was als vicepresident. Aguirre’s mandaat loopt op 14 januari 2016 al weer af als de winnaar van de verkiezingen geïnaugureerd zal worden. (tekst gaat verder onder foto?)

Het lijkt er sterk op dat de huidige kandidaten, met name die voor het presidentschap, een periode uit de Guatemalteekse politiek vertegenwoordigen die voorbij is. De vraag is natuurlijk of de tienduizenden demonstranten tegen corruptie van de afgelopen maanden representatief waren voor alle Guatemalteken, of dat de meerderheid van de kiezers het ‘systeem’ niet wil veranderen uit onverschilligheid, apathie of omdat ze er zelf voordeel van hebben. Een andere vraag is of die demonstranten überhaupt mogen stemmen – veel zijn nog te jong of niet als kiezer geregistreerd – en zo ja, of er wel een voor hen aansprekende of minstens acceptabele kandidaat is. Waarschijnlijk is er op lokaal niveau meer ruimte om ‘nieuw’ beleid een kans te geven zodat er een nieuw Guatemala van onderen af opgebouwd kan worden. Dat er een nieuw politiek systeem nodig is, met nieuwe normen en waarden en andere personen, is duidelijk. Zo’n systeem heeft tijd nodig om zich te ontwikkelen. Op plaatselijk niveau kunnen jonge, andere politici wellicht makkelijker warm draaien dan op het hoogste niveau. Zaak is dan wel dat er op regeringsniveau een presidentieel team komt te zitten dat open staat voor veranderingen in het geplaagde land en oog heeft voor de behoeften van anderen dan de elite.

Het nieuwe Guatemala zal waarschijnlijk ontstaan buiten de schijnwerpers van de landelijke politiek. Helaas is het in deze duisternis dat zowel de corruptie als het geweld wortel heeft kunnen schieten. En om van deze beide rampen af te komen, zal het centrale gezag het goede voorbeeld moeten geven. Of de aanstaande verkiezingen op lokaal, regionaal en nationaal niveau winnaars zullen opleveren die gezamenlijk, snel en met steun van de bevolking de enorme problemen kunnen en willen aanpakken, valt te betwijfelen. Als de verkiezingen winnaars opleveren die een verder afglijden richting chaos kunnen voorkomen, kunnen de TSE en de bevolking al heel tevreden zijn. In die relatieve rust kunnen de Guatemalteken dan gaan bouwen aan de opbouw van een nieuwe, democratische samenleving.

Meer lezen over Guatemala? Lees het dossier op MO