Vertrekkend CEDLA-directeur en hoogleraar Michiel Baud over de Latijns-Amerikaanse samenleving
Om de samenlevingen in Latijns Amerika te begrijpen, moet je vooral kijken naar hoe mensen dagelijks vorm en zin geven aan hun bestaan. Ze zijn daarbij niet alleen arme, onderdrukte slachtoffers. Een kernbegrip is confianza (vertrouwen). Confianza maakt het mogelijk om samen te werken en iets te veranderen. Dat betoogde hoogleraar en CEDLA-directeur Michiel Baud in zijn afscheidscollege. Hij blijft optimistisch over het continent, ook in moeilijke tijden.
We leven in “politiek complexe tijden” stelde professor Michiel Baud eind november in zijn afscheidscollege. De 66-jarige Baud vertrekt als hoogleraar Latijns Amerikastudies en directeur van het Latijns Amerika onderzoeks- en onderwijscentrum CEDLA van de Universiteit van Amsterdam. In dit interview met La Chispa uit hij zich genuanceerd over recente ontwikkelingen in ‘zijn’ continent: “Natuurlijk was de uitkomst van de zogenaamde linkse golf een teleurstelling. De gedachte overheerste dat in de 21e eeuw Latijns Amerika uit de crisis zou komen en dat dit zo zou blijven. Dat is niet waar gebleken; in de geschiedenis zijn altijd pendulebewegingen. Tien jaar heeft Latijns Amerika op economisch, politiek en sociaal gebied positieve ontwikkelingen laten zien, en nu gaat die pendule weer radicaal de andere kant op. Daarbij zijn de situatie in Venezuela en Brazilië waar zojuist de rechts-radicale Bolsonaro als president is gekozen, de belangrijkste ijkpunten. Het is ook zorgelijk dat Evo Morales tegen de grondwet in na drie termijnen weigert te vertrekken als president van Bolivia. Daar komt nog de situatie in Nicaragua bij, waar de regering van Daniel Ortega de oppositie steeds intoleranter en repressiever tegemoet treedt.”
Maar andere veranderingen zijn minder radicaal en er zijn ook lichtpunten: “De vredesakkoorden in Colombia behoren tot de grote positieve punten van afgelopen decennium. Net als de val van de Muur, is hier iets gebeurd wat hele generaties niet voor mogelijk hadden gehouden. Dat het vredesproces momenteel zeer moeizaam verloopt is te betreuren, maar hoeft niet dramatisch te zijn. Ik heb ook wel wat hoop dat de nieuwe linkse regering in Mexico verbetering zal brengen. Er zijn nu geen landen waar het geweldig gaat, maar binnen landen zijn wel sectoren en groepen die het steeds beter doen. In Brazilië is ondanks de crisis het leven in arme wijken beter dan vijftien jaar geleden, de inkomensongelijkheid is ook wat verminderd. Ik ben misschien te optimistisch, maar ik vind dat Latijns Amerika nog steeds opwaartse tendensen laat zien, al zijn er zeker problemen, zoals de afhankelijkheid van grondstoffenexport. Ik zie die vooruitgang ook bij mensen die daar ken. Het zijn kleine stapjes, maar ze kunnen opeens een huis bouwen met beter materiaal of hebben een iets betere baan.”
Eigen uitzichtloosheid creëren
Toch worden zulke verbeteringen vaak niet gezien: “Ik ben begonnen als onderzoeker van arme boeren in de Dominicaanse Republiek. Sociale wetenschappers hebben soms de neiging om te statisch te kijken. Je gaat naar een dorp, daar wonen arme boeren met een klein stukje land, daar gaat het slecht mee en je komt een aantal jaren later terug. Dan zijn er nog steeds arme boeren die het moeilijk hebben, maar je ziet zo niet dat er kinderen naar de stad zijn getrokken, een opleiding hebben gevolgd en een baan hebben gekregen. Je moet uitkijken dat je als onderzoeker niet je eigen uitzichtloze realiteit creëert.”
Volgens Baud hebben Nederlandse en andere Europese Latijns-Amerikanisten meer oog voor zulke kleine verbeteringen dan hun collega’s uit de Verenigde Staten: “Wij kijken met iets meer afstand naar Latijns Amerika, we hebben minder het gevoel dat er elk moment een drama of een crisis is, we voelen ons ook minder schuldig. Ik heb altijd een beetje het gevoel dat linkse Latijns Amerikanisten in de VS zich schuldig voelen over wat hun land in dat continent heeft gedaan. Onze kijk is niet per se beter, maar geeft ons wel de gelegenheid om meer oog te hebben voor de historische dynamiek en voor kleine verbeteringen, en kan zo leiden tot iets minder radicale oordelen.”
Indiaanse bevolking is gemainstreamd
Baud heeft zich uitgebreid beziggehouden met inheemse groepen en indigenismo: het denken over de positie, cultuur en mogelijkheden tot emancipatie van die groepen. Hebben die groepen afgelopen decennia hun positie kunnen verbeteren? “Dat vind ik een hele moeilijke vraag. Als ik ergens positief over ben geweest, dan was het wel over de verkiezing van Evo Morales in 2005 als eerste inheemse president. Ik kwam regelmatig in Bolivia en het werd steeds duidelijker dat het gewoon niet anders kon. Dit moest een keer gebeuren in een land waar 85 procent van de bevolking was uitgesloten. Dat er een president kwam die deze groepen vertegenwoordigde, was alleen maar goed. Ik heb toen gezegd dat deze nieuwe erkenning van de indiaanse bevolking nooit meer teruggedraaid zou worden. Dat is enerzijds ook zo, maar tegelijkertijd is de indiaanse beweging onder Morales erg verzwakt. Zijn regering vertegenwoordigt steeds minder de gehele bevolking en heeft de Indiaanse bevolking met zijn beleid verdeeld.”
Baud vindt het een lastige kwestie en gaat langzamer praten: “Hoe je dat moet duiden, vind ik moeilijk te zeggen. Of je zegt dat de positie van de indiaanse bevolking toch weer slechter is geworden. De indianen hebben weer minder politieke representatie en zijn teruggevallen in een marginale positie. Of je zegt: ze zijn gemainstreamd, onderdeel van de hoofdstroom van de politiek geworden. Hun wensen en ideeën kunnen nu door geen enkele politieke partij meer worden genegeerd. In de Andes is aan de universiteiten de indiaanse cultuur ‘in’ geraakt. Als je hipster bent, dan draag je iets indiaans, de keuken is meer gediversifieerd met inheemse gerechten. Maar of dat de positie van indiaanse boeren of stedelijke arbeiders heeft verbeterd, is moeilijk te zeggen. Uiteindelijk denk ik dat de indiaanse emancipatiebeweging die tijdens de linkse golf de kans kreeg, wel voor verbetering heeft gezorgd. Dat de indiaanse bevolking zich nu minder als een aparte groep organiseert, is misschien wel een goed teken.”
Eigen economische logica
Afgelopen decennia heeft Baud veel verschillende thema’s bestudeerd, zoals boeren in de Dominicaanse Republiek, discussies over geschiedschrijving, intellectuelen, inheemse groepen en indigenismo, natie en staat, milieu- en klimaatbeleid en – in zijn afscheidsrede – confianza (vertrouwen). Wat is de verbinding, de rode draad tussen deze uiteenlopende onderwerpen? “Het gaat erom je niet te laten verblinden door de grote processen. Ik heb altijd gekeken naar het leven van mensen in hun lokale omgeving, waarvan veel voor buitenstaanders onzichtbaar is. Waar liggen hun mogelijkheden, hoe geven ze betekenis aan hun eigen leven, hoe gebruiken ze of ontduiken ze de staat als ze iets willen bereiken? Ik onderzocht hoe de boeren in de Dominicaanse Republiek, die waren verbonden met de wereldmarkt voor tabak, met hun eigen economische logica wat autonomie verwierven. Daarna bestudeerde ik hoe de indianen in Ecuador, die in dat land eigenlijk onzichtbaar waren gemaakt, zich manifesteerde toen in 1920-1921 hun bestaanszekerheid te veel onder druk kwam te staan. In Noordoost Brazilië creëerden ex-slaven met tabak een nieuwe economische niche. Daar wisten de lokale academici en politici weinig van. Iedereen was verbaasd dat we dat gingen onderzoeken, terwijl het in sommige jaren de belangrijkste bron van inkomsten van die regio was.”
Dit alles riep nieuwe vragen op: “Als je zulke processen bestudeert, ga je je realiseren dat ze vaak onzichtbaar zijn of worden weergegeven op een manier die geen recht doet aan die lokale samenleving. Dan vraag je je af hoe het kan dat intellectuelen en politici dat niet hebben gezien. Dat werd mijn tweede rode draad: wat zijn de belangrijkste mechanismen die kunnen verklaren waarom ontwikkelingen in de samenleving op bepaalde manieren worden weergegeven; waarom bepaalde sociale groepen onzichtbaar gemaakt zijn. Deze thema’s zitten heel duidelijk in mijn oraties van 1997 en 2002.
Carnavalsgroepen en big bands
In Bauds afscheidscollege over Confianza (vertrouwen) komt deze rode draad terug. In sociale relaties in Latijns Amerika is vertrouwen heel belangrijk. Als mensen ‘de confianza’ zijn schept dat een bijzondere band. Het gaat om “een directe, vrijwillige relatie” die het mensen mogelijk maakt om samen te werken. Zulke confianzarelaties vormen de basis van sociale mobilisatie, bijvoorbeeld in buurten, bij participatief begroten in Brazilië, bij de strijd voor waarheid en gerechtigheid in Argentinië en verzet van Colombiaanse gemeenschappen tegen gewapende groepen in de burgeroorlog. Vooral vrouwen zijn belangrijk in deze op confianza gebaseerde sociale bewegingen. In een samenleving waar “armoede en geweld zo extreem zichtbaar zijn, neigen sociale wetenschappers er toe deze confianzarelaties te negeren.” Baud eindigt zijn rede met de overtuiging ‘’dat aandacht voor vertrouwen, confianza en solidariteitsnetwerken in de regio ons de veerkracht van de samenleving kan doen begrijpen en ons hoop kan geven, zelfs in de donkerste tijden.”
De nadruk op confianzarelaties relativeert enquêteonderzoek dat aangeeft dat maar ongeveer twintig procent van de Latijns-Amerikanen hun medemensen vertrouwen, terwijl dat bij Nederlanders met 65 procent veel hoger ligt: “Dat hogere percentage in Nederland betekent niet dat er meer wordt samengewerkt. Er is in Nederland vrij weinig mobilisatie van onderop, zeker in politiek opzicht, al is er meer lokale samenwerking dan we denken. Dit is ook in verschillende rapporten van de WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) geconstateerd. Bij de opvang van asielzoekers bleken ineens hele netwerken aan de slag te gaan. Confianza in Latijns Amerika geeft ons inzicht in de basis van die structuren van mobilisatie, niet alleen politiek, maar ook sociaal, economisch en cultureel. Ik zou graag zien dat studenten en promovendi de talrijke culturele groepen zouden onderzoeken, zoals de carnavalsgroepen en big bands die het hele jaar praalwagens bouwen en samen oefenen om een keer op te treden. We focussen nu te veel op sociale bewegingen. Confianza maakt samenhang en cohesie van de lokale samenleving mogelijk. Het is zichtbaar in allerlei verschillende vormen van samenwerking.”
De spelende mens
Met zijn benadering en aandacht voor confianza wil Baud ook ‘speldenprikjes’ uitdelen naar de dominante manier van kijken. “Er wordt te gemakkelijk aangenomen dat cliëntelisme en andere ongelijke relaties per se onderdrukkend en manipulerend zijn en de bestaande ongelijkheidsstructuren bevestigen. Dat moeten we problematiseren. In mijn afscheidsrede heb ik soms tegen mezelf in moeten praten, tegen de ideeën die ik de afgelopen jaren heb gehad. Maar ik geloof dat we meer moeten kijken naar hoe de samenleving echt functioneert. Bij mijn onderzoek in de Dominicaanse Republiek zag ik allerlei relaties tussen arme boeren en een kleine elite van grootgrondbezitters. De relaties waren paternalistische en cliëntelistisch, maar daardoor konden arme kinderen een opleiding volgen. Er werden kleine schooltjes opgericht. Maar het is te simpel als je alleen zegt dat die relaties ongelijk waren en de schooltjes gericht op uitbuiting. Cliëntelisme is niet alleen praktisch iets geven en er iets voor terugkrijgen, maar omvat vaak ook langdurige vertrouwensbanden.” Interessant is ook de invloed van de Jezuïeten met hun vaak conservatie denkbeelden: “Ze halen jongetjes uit arme wijken en geven hen een opleiding. Vrijwel alle leiders van sociale bewegingen in de Dominicaanse Republiek komen van Jezuïetenscholen.”
Een tweede soort ‘speldenprikje’ ontleent Baud aan de Nederlandse cultuurhistoricus Johan Huizinga over Homo Ludens, de spelende mens: “We zijn geneigd om de armen in Latijns Amerika alleen maar als arm te zien, als verdrukte slachtoffers, die het eigenlijk nooit beter krijgen. Maar we hebben weinig oog voor esthetiek in hun leven, voor plezier of sport. Ik doe via de betekenis van confianza en spel eigenlijk een oproep om te kijken hoe mensen hun eigen levens vormgeven. Uiteraard zonder daarbij in een soort romantische naïviteit te vervallen. Natuurlijk zijn patriarchale verhoudingen, repressie en geweld grote problemen, maar confianza kan helpen je daartegen te verweren.”
Vergelijking gaswinning Bolivia – Groningen
Confianza is een nieuw thema, wat valt er verder op bij Latijns Amerikastudies van de afgelopen jaren? “Over participatie, verdieping van democratie zijn vruchtbare en spannende debatten aan de gang. Daarin worden vragen worden gesteld die in Europa nu pas een beetje aan de orde komen. Waarom voelen mensen zich niet gehoord in democratische processen, hoe kun je ze erbij betrekken? Daarom heb ik in mijn afscheidsrede ook het participatief begroten genoemd dat vooral in Brazilië zo’n opgang maakte. We kunnen wel zeggen dat wij beter weten hoe democratie moet functioneren, maar juist in Latijns Amerika vinden processen plaats waarvan we hier kunnen leren.
Een tweede discussie gaat over het extractivisme, het massaal exploiteren van grondstoffen voor de export. Gebeurt nu hetzelfde als aan het eind van de 19e eeuw, waardoor Latijns Amerika volgens de dependenciatheorie steeds afhankelijker werd van de rijke industrielanden? Of werkt het idee van extractivism for redistribution, zoals linkse regeringen armoede en ongelijkheid willen verminderen? Wat zijn kosten die een samenleving ervoor betaalt? Dan komen interessante vergelijkingen tussen kopermijnen in Chili, gaswinning in Bolivia maar ook in Groningen en de daarbij horende sociale mobilisatie van de bevolking in beeld.
Een derde thema is de memoria (herinnering) van dictaturen en burgeroorlogen zoals in Argentinië, Chili, Peru en Colombia. Hoe werkt het geweld uit het verleden door in de huidige politiek en samenleving?”
Wat wordt te weinig onderzocht? “Allereerst de rol van jongeren in relatief jonge samenlevingen. Hoe zien zij en construeren zij hun leven, zowel cultureel als politiek? Wat is daarbij de invloed van bijvoorbeeld internet, muziek en lokale cultuur in Bolivia, Ecuador en Peru? Er is, denk ik, ook wat weinig aandacht voor de veranderde rol van religie. Mijn seculier opgevoede generatie kan daarmee niet zo goed overweg. We onderzoeken evangelische kerken in Brazilië, zoals de Assambléia de Deus, vooral als politieke beweging. Maar hoe zien mensen zichzelf spiritueel en hoe geven ze hun dagelijks bestaan betekenis aan hun leven? Dit sluit ook aan bij mijn belangstelling voor confianza.”
Ombudsman
Baud is bij het grote publiek bekend geworden door zijn onderzoek over Jorge Zorreguieta, de vader van Máxima, met de conclusie “dat het ondenkbaar (is) dat hij niets van de praktijk van de repressie en de mensenrechtensituatie zou hebben geweten.” Later leidde hij een onderzoekscommissie over het werk van hoogleraar antropologie Mart Bax die veel onderzoeksgegevens zelf had verzonnen. Zou hij nog wel eens zo’n soort onderzoek willen doen? “Zo’n rol als kritische intellectueel zie je in Latijns Amerika veel meer dan in Nederland. Ik vind het interessant om ethische vragen te stellen en daarbij als een soort maatschappelijke arbiter op te treden. Een paar jaar geleden was er een vacature voor de Nederlandse ombudsman en dacht ik: ‘Zoiets zou ik leuk vinden’. In die richting zou ik nog wel wat verder willen.
Ik wil ook verder gaan met de thema’s die me de afgelopen decennia hebben beziggehouden. Ik heb het privilege gehad om directeur van het CEDLA te zijn in een periode dat in Latijns Amerika veel de goede kant opging. Ik zie, optimist als ik ben, deze periode ook nog niet als afgelopen. Laten we kijken: wat gaat Mexico worden, wat gebeurt er in Ecuador, wat in Bolivia, in Chili, Brazilië en andere landen? Ik zal die ontwikkelingen met veel belangstelling blijven volgen.”
De afscheidsrede van Michiel Baud, Confianza. Governance and trust in Latin America and the Netherlands, staat integraal op de website van het CEDLA.
