Interview met de Mexicaanse schrijfster Valeria Luiselli
Op 9 juni hield de schrijfster Valeria Luiselli (1983) uit Mexico de Gidslezing in de Rode Hoed in Amsterdam. Ze publiceerde de bundel Valse papieren (2012) en de romans De gewichtlozen (2014) en De geschiedenis van mijn tanden (2015). La Chispa sprak haar in Amsterdam over literatuur, schrijven en identiteit.
In debatcentrum de Rode Hoed in Amsterdam las Luiselli voor uit de roman waar ze momenteel aan werkt. “Het zijn portretten van eenzaamheden. Een middenklassefamilie reist in een auto in Texas. Die leeft in een andere politieke realiteit dan de migrantenfamilies en hun kinderen. De roman refereert aan hen als verloren kinderen. Het gaat om het idee van verlatenheid en eenzaamheid van de kindertijd.” De voorlopige titel van de roman is “De vlucht van de kinderen”, al is dit inmiddels de elfde titel sinds ze aan het boek begon.
Pingpongwedstrijd
Het schrijfproces verschilt bij Luiselli per project of boek. “Ik werk aan tekst en die evolueert in de loop van de tijd, tot aan de vertaling toe. Ieder boek legt de schrijver zijn eigen proces op. Bij mijn vorige boek De geschiedenis van mijn tanden kun je het proces van creatie niet loskoppelen van het boek zelf.” Het boek kwam tot stand doordat Luiselli wekelijks een tekst opstuurde naar arbeiders van een vruchtensapfabriek. “Na een werkdag lazen en bediscussieerden ze gezamenlijk de teksten. Ze vertelden ook eigen verhalen. Die gesprekken werden opgenomen en beluisterde ik voordat ik verder schreef. Zo waren de fabrieksarbeiders en ik verwikkeld in een dialoog of literaire pingpongwedstrijd met ideeën, verhalen en commentaren. Tijdens het proces betekende de tekst iets anders dan dat het nu gedrukt staat. Het boek heeft een extra betekenislaag gekregen. Als de lezer weet dat het boek op deze manier geschreven is, rijst vanzelf de vraag: waarom is het boek zo geschreven en wat zijn de gevolgen?”
In De geschiedenis van mijn tanden komt het woord relingo voor, net zoals in haar bundel Valse papieren. De vraag wat dit precies betekent, kaatst ze terug. “Wat betekent het volgens jou?” Ik antwoord: ‘Een open plek in de tijd op een plaats.’ “Precies, iets wat ontbreekt. Wat doet een buitenlands woord op een pagina dat je niet kent? Dat is ook een open plek. Je begrijpt het niet maar gaat wel door. Ik strooi her en der het woord relingo op pagina’s, in de manier waarop relingos functioneren in een stad.”
Gedroogde hond
In het boek figureren bekende namen. Die van haarzelf, van haar Chileense collega en generatiegenoot Alejandro Zambra en andere schrijvers. Waarom? “Dat is een spel van namedropping. De lezer moet zich afvragen wat er gebeurt met die namen binnen de context van een fabriek. Zelfs een naam als Cortázar is ‘leeg’, betekent niets omdat die mensen hem niet kennen.”
Volgens Luiselli onderzoekt De geschiedenis van mijn tanden “vooral de kloof tussen de realiteit van de artistieke productie en die van de industriële productie van een land. Waarom financiert de Jumex-fabriek een galerie met exclusieve, dure kunstwerken? De waarde ervan is betwistbaar. Het is buitenproportioneel”, vindt Luiselli, “het zijn verschillende realiteiten die geen verbinding met elkaar maken. In de Jumexgalerie hangen geen lokale kunstenaars. Het is een elitaire, internationale collectie van hedendaagse kunstwerken.”
“Een gedroogde hond bijvoorbeeld van de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan kost miljoenen dollars. Hoeveel werkjaren van een mens moeten daar tegenover staan? Meer dan een mensenleven. Als je het werk uit de context van Cattelan haalt, heeft het geen enkele waarde.” Buiten de context van uitgeverij, journalistiek en literatuur is ook de literaire gemeenschap weinig relevant, observeert Luiselli. “Lezen is een luxe; wij schrijvers doen vaak weinig zinvols voor iemand die dagelijks tegen een lage beloning in de fabriek werkt.”
Danseres
In Luiselli’s Gidslezing klonk kritiek door op de Verenigde Staten (waar Luiselli al jaren woont), met name op het strenge migratiebeleid. “Als deelnemer aan de maatschappij ben ik kritisch op de VS, net zoals ik kritisch ben op mijn land van herkomst Mexico of elk ander land waar ik gewoond heb of geweest ben.” De eerste keer dat Luiselli naar de VS verhuisde, was ze 23. “Eigenlijk ben ik mijn hele volwassen leven al daar. Ik ging naar New York omdat ik danseres wilde worden. Toen ik stopte met dansen, begon ik meer te schrijven. Ik heb van kleins af aan altijd geschreven, futuristische verhalen. Mijn vader vond een verhaal dat ik schreef op negenjarige leeftijd, over een wereld waarin China het imperium was. Ik schreef theaterstukken en stukken voor de schoolkrant op de middelbare school, in India. Ik was geïnteresseerd in fictie, leefde altijd in de wereld binnenin mijn hoofd, tot op de dag van vandaag. Zwevend als een ballon.”
Luiselli’s echtgenoot is ook schrijver en Mexicaan. Of ze ooit naar Mexico gaan of teruggaan, weet Luiselli niet. “Ik zie mezelf niet meer in New York wonen als ik oud ben. Ik denk wel dat als we oud(er) zijn, we uiteindelijk weer in Mexico zullen wonen, op een rancho. Ouderdom in de stad lijkt me hard, steden zijn wreed voor ouderen. Ik hoop dat Mexico beter wordt, want het zijn wel donkere jaren geweest. Het is als een slang die in zijn eigen staart bijt. Mexico verdrijft de hardstwerkende, meest serieuze, goed opgeleide mensen naar de VS. De middenklasse die gestudeerd heeft, verlaat het land. En vervolgens de arbeidersklasse die geen werk vindt. Die mensen komen niet terug, omdat het land niet vooruitgaat en ze inmiddels elders hun leven hebben opgebouwd.”
Slechte imitatie
De buitenwereld heeft soms een eendimensionaal beeld van Latijns Amerika en de literatuur. Onterecht, volgens Luiselli. “Iemand die Latijns Amerika niet goed kent, zal ons als een uniform blok zien. Maar het continent kent zo’n complexe realiteit, de krachten die zich bewegen, zijn bruut. Er bestaat weerzinwekkend racisme van de criollo’s of blanke latino’s ten aanzien van Latijns-Amerikanen van inheemse afkomst. Dat zit ook in de literatuur. De Latijns-Amerikaanse literatuur is tamelijk bourgeois, van de stedelijke, burgerlijke middenklasse. Die fricties zijn moeilijk te begrijpen van buitenaf. 
Of de plaats die een Chileense schrijver als Roberto Bolaño (foto) inneemt tijdens de periodes van dictatuur, de taal die Bolaño gebruikt, een Spaans dat overal wat van meepikt. Dat zijn subtiele details die je meestal niet in een vertaling begrijpt. Uitgevers plakken het label Latijns Amerika op onze literatuur, omdat ze een eenvormig idee willen verkopen van het magisch realisme, maar dat is achterhaald. Elke vorm van magisch realisme nu is een slechte imitatie. Het is voorbij.”
De vraag of Luiselli zich als Mexicaanse schrijfster of schrijfster van de wereld beschouwt, wimpelt ze af. “Als je schrijft, denk je niet aan nationaliteit. Schrijven heeft te maken met persoonlijke processen. Ik ben opgegroeid in Zuid-Afrika, Zuid-Korea en India. En ik woon nu acht jaar in de VS. Ik ben als kind tweetalig opgegroeid met Spaans en Engels. Toen ik leerde lezen en schrijven, was dat in het Engels. Ik ben natuurlijk Mexicaanse, maar weet niet in hoeverre ik binnen de Mexicaanse of zelfs Latijns-Amerikaanse literatuur schrijf. Natuurlijk ben ik Latina, maar ik ben ver weg van mijn continent opgegroeid, in andere literaire tradities. Toen ik de grote Latijns-Amerikaanse auteurs ging lezen, was ik al een jaar of zeventien.”
Dolgraag
Luiselli’s werk is vertaald naar 14 talen. Wat vindt ze daarvan? “Ik ben nieuwsgierig naar de subtiele manier waarop de betekenis van dingen verandert en de lagen die op het boek komen. Omdat ik in verschillende landen ben opgegroeid, heb ik geleerd om empathie te hebben met anderen en me in te leven in hoe anderen mij zien. Om zo mijn situatie en mijzelf uit te kunnen leggen. Niet alleen als letterlijke, maar ook als culturele vertaling van mijn persoonlijkheid. Dat is een natuurlijk proces in mijn hoofd. Het geeft me diepe nieuwsgierigheid en frustatie dat ik niet weet hoe de boeken veranderen in een vertaling. Ik zou het dolgraag begrijpen.”
Valeria Luiselli, Uitgeverij Karaat, Amsterdam: Valse papieren (ISBN 9789079770106), De gewichtlozen (ISBN 9789079770083), De geschiedenis van mijn tanden (ISBN 9789079770212)
Wilt u de Gids-lezing van Valeria Luiselli terugluisteren? Dat kan op de website van De Rode Hoed. De voertaal is Engels.
