Referendum over herverkiezing Morales in Bolivia
Mag president Evo Morales zich nog een keer herkiesbaar stellen en dan mogelijk bijna twintig jaar aan de macht blijven? Dat is de praktische vraag waarover de Bolivianen zich op 21 februari in een referendum mogen uitspreken. Zo’n extra herverkiezing is vanuit democratisch oogpunt twijfelachtig. Veel mensen zullen echter stemmen op grond van wat Morales de afgelopen tien jaar voor Bolivia heeft gedaan.
Er wordt fel campagne gevoerd in Bolivia. Hoewel er één vraag gesteld gaat worden tijdens het referendum op 21 februari, gaat de campagne eigenlijk over twee dingen. Eerst de officiële referendumvraag: “Stemt u in met de herziening van artikel 168 van de huidige grondwet die het mogelijk zal maken dat de president en vicepresident zich twee maal herkiesbaar mogen stellen?” De kaarten liggen klip en klaar op tafel: u stemt ‘ja’ of ‘nee’. Als het een ‘ja’ wordt, zal Morales – nadat hij in 2009 al herkozen werd maar dat beschouwde als zijn eerste verkiezing onder de nieuwe grondwet, en nadat hij op die manier in 2014 dus voor de eerste keer werd herkozen – in 2019 opnieuw herkiesbaar zijn. Indien hij dan wint, zal hij in totaal 19 jaar regeren.
De tweede campagnekwestie gaat niet over de referendumvraag als zodanig, maar over de legitimiteit van de hele operatie: is het legitiem en legaal dat de partij van de sinds 2006 regerende president Evo Morales en de autoriteiten überhaupt deze mogelijkheid openden? De neecampagne stelt, meestal zeer expliciet, mede deze vraag aan de bevolking. En suggereert: natuurlijk is dit een valse, onwettige, manipulatieve manoeuvre en u zou, alleen al om deze reden, ‘nee’ moeten stemmen. Vanwege de felheid waarmee de campagne wordt gevoerd, zijn er vrijwel geen rapportages die niet tegelijkertijd een standpunt innemen. Hier doe ik een poging de verschillende aspecten van de controverse iets afstandelijker te belichten. Daartoe maak ik een onderscheid tussen de juridische, de juridisch-politieke, en de normatief-politieke dimensies.
Binnen de wet
Op het strikt juridische niveau is weinig aan te merken op dit initiatief. De “bevolkingswens” – waarover natuurlijk getwist kan worden – vond gehoor in het parlement. Dat stemde in met een referendum over de grondwetswijziging. De grondwet staat wijzigingen toe, mits deze worden goedgekeurd in een volksraadpleging. Dat is precies de weg die nu bewandeld wordt. Alles lijkt zich keurig netjes binnen de wet te voltrekken. Alle kritiek op manipulatie, op perverse gehechtheid aan het pluche, op de autocratische regeerstijl, op de hypocrisie van president en vicepresident die bescheiden zeggen slechts de wil van het volk te respecteren, moge moreel hout snijden. Maar de letter van de wet en de grondwet wordt niet geschonden. En bovendien: hiermee wordt niet besloten dat Morales opnieuw president zal worden. Slechts de legaliteit van een nieuwe kandidatuur van Morales is in het geding. De verkiezingen komen pas in december 2019. En vier jaar zijn een eeuwigheid in de politiek.
Bedenkelijk
Juridisch-politiek ligt de zaak gecompliceerder. De kritiek dat de plechtige regeringsbelofte uit 2009 om de nieuwe grondwet te respecteren en te eren nu om opportunistische redenen wordt gebroken, heeft hier meer gewicht. Een poging tot buitenproportionele machtsconsolidatie mag strikt genomen wettig zijn, maar is politiek een twijfelachtige operatie. Veel landen kennen slechts beperkte herverkiezingmogelijkheden. Daar zijn goede redenen voor, die ongetwijfeld ook de Boliviaanse grondwetgevende vergadering in de jaren 2007-2008 inspireerden. Langdurige machtsbezettingen ondermijnen de democratie omdat de gehele (semi-)staatsstructuur wordt doordrongen en ingenomen door de regerende partij. Tegengeluiden van binnen de instituties raken verstomd, de onafhankelijkheid van wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht komt in gevaar, en de ervaring van een “reële keuze” bij verkiezingen gaat teloor. Afwisseling van de macht houdt de democratie levend, garandeert ruimte voor tegengeluiden en geeft nieuwe mensen en ideeën kansen.
De poging van de regeringspartij MAS (Beweging naar het Socialisme) om de macht te behouden via het opnieuw kandideren van troef Evo Morales is om die reden bedenkelijk. Het zou, indien succesvol, de macht voor bijna twintig jaar in de handen van één persoon leggen. Dat is, óók wanneer die persoon in vrije en eerlijke verkiezingen werd gekozen en steeds herkozen, voor de democratie en voor de overheids-checks-and-balances, volgens velen een slecht idee.
Wapenfeiten
Normatief-politiek wordt het nog problematischer. Democratie gaat niet alléén over verkiezingen, formeel gelijke burgerrechten en de plicht van de overheid de wet te respecteren. Het gaat ook over de rechtsstaat, en over het – informeel, onzichtbaar – gebruik of misbruik maken van de voorsprong die de macht nu eenmaal biedt aan wie haar bezet. En over – ouderwets woord – rechtschapenheid. Daar hoort opportunisme niet bij. Daar hoort niet bij dat Evo Morales in 2009 betoogt dat de nieuwe grondwet “met twintig sloten is verzegeld en vijftig jaar onaangetast moet blijven”, om in 2015 te beweren dat de aanpassing “door het volk wordt gewenst”. Daar hoort de diskwalificatie van de neecampagne als “betaald door de Verenigde Staten” en “neoliberalen” niet bij. De grondwet zou niet voor de wens van één politieke speler bijgesteld moeten kunnen worden – daar zijn grondwetten nu juist niet voor bedoeld.
Ondertussen geven de opiniepeilingen verwarrende en tegenstrijdige uitkomsten, wat uitnodigt om voorspellingen achterwege te laten. Belangrijk is het wel om toe te voegen dat het voor de meeste Bolivianen bij dit referendum niet gaat over bovenstaande overwegingen. Het referendum is in feite een evaluatie van Evo’s wapenfeiten. En die zijn er: de inheemse bevolking is zichtbaarder en hoorbaarder dan ooit tevoren. De economie groeide. Het land krijgt faire prijzen voor de exploitatie en export van de natuurlijke hulpbronnen en de inkomsten worden eerlijker gedistribueerd dan tijdens eerdere regeringen. Armoede en extreme armoede daalden substantieel. Basisvoorzieningen als water, riolering, aardgas, infrastructuur en zelfs onderwijs en gezondheidszorg bereiken meer mensen dan ooit. Als veel mensen die zaken hoger waarderen dan de autoritaire stijl, de publicitaire gemenigheidjes, de toenemende corruptie en de angst voor Morales’ verstokte zitvlees, dan zal de ja-stem winnen.
