Politieke omwenteling met nieuwe Argentijnse president Macri
Mauricio Macri, de nieuwe, rechtse Argentijnse president, beloofde dialoog en geleidelijke veranderingen na de polariserende Cristina Fernández de Kirchner. Maar zijn eerste maatregelen lijken eerder een ‘shocktherapie’; de armoede is toegenomen en de polarisatie niet verminderd. Argentinië beleeft een ingrijpende omwenteling.
De eerste honderd dagen van de rechtse Argentijnse president Mauricio Macri zijn voorbij. Het einde ervan viel samen met de veertigste herdenking van de militaire staatsgreep van 1976, het begin van zeven zwarte jaren. Op 24 maart kwamen daarvoor honderdduizenden mensen bijeen, maar zij hadden ook nieuwe zorgen. Het waren vooral aanhangers van Macri’s voorgangers, de peronistische presidenten Néstor Kirchner en diens echtgenote Cristina Fernández de Kirchner die twaalf jaar lang het land bestuurden. Ze protesteerden ook tegen al genomen en aangekondigde besluiten van Macri en uitten hun zorgen over de voortgang van de processen tegen de mensenrechtenschenders van de dictatuur.
Terug in de wereld
Macri had die dag de Amerikaanse president Obama op bezoek en bezocht met hem alleen een gedenkteken voor de slachtoffers, waarbij geen mensenrechtenorganisaties aanwezig waren. Macri was dolblij met de waardering van Obama en het herstel van de goede relatie met de Verenigde Staten. Obama heette Argentinië welkom bij de terugkeer in de wereld. Mensenrechtenorganisaties spraken er echter schande van dat de president van een land dat de dictatuur had gesteund uitgerekend 24 maart op bezoek kwam en zich maar halfslachtig had gedistantieerd van dat verleden.
Macri won de tweede ronde van de presidentsverkiezingen op 22 november 2015 nipt van zijn peronistische rivaal Daniel Scioli, de kandidaat van Cristina Fernández, met 51,4 tegen 48,6 procent. Hij kon winnen door de wat impliciete steun van nummer drie uit de eerste ronde, Sergio Massa, een vroegere kabinetschef van Cristina Fernández, die na ruzie was opgestapt. De 56-jarige Macri, acht jaar burgemeester van Buenos Aires, won als leider van een coalitie met de naam ‘Cambiemos’ (Laten we veranderen).
De verkiezing van Macri tot president was sowieso een opmerkelijke gebeurtenis. Zijn partij PRO (Republikeins Voorstel) bestond pas tien jaar en het was de eerste keer sinds 1916 dat de Argentijnen een president kozen die niet van de Peronistische partij (PJ) of van de Radicale partij (UCR) was. De Radicalen steunen Macri wel, maar stellen weinig meer voor. Bovendien is Macri de eerste president van rechtse signatuur die in ruim een eeuw via vrije verkiezingen won en niet door een militaire staatsgreep aan de macht kwam. Macri presenteerde zich als vertegenwoordiger van een economisch liberaal, pragmatisch, gematigd en democratisch rechts. Hij zou breken met de polariserende stijl van Cristina Fernández en graag met andere partijen samenwerken. Hij wilde zeker veranderingen, maar wel geleidelijk, zonder harde schokken. De programma’s voor sociale verbeteringen van de vorige regering zouden blijven bestaan en de mensenrechtenprocessen zouden worden voortgezet.
Sjerp
Direct na de verkiezingsuitslag bleven confrontaties uit. Scioli en ook Fernández erkenden snel Macri’s overwinning. De gekozene ging meteen praten met de provinciale gouverneurs en mensen van andere partijen en organisaties, onder wie verliezer Scioli. Maar deed hij dat omdat hij zo dialooggezind is of omdat zijn coalitie in beide kamers van het parlement lang niet de helft van de zetels heeft en hij dus zaken moet doen met de oppositie? Als ministers koos Macri, zoon van een schatrijke ondernemer, opvallend veel ondernemers, zakenlieden en managers.
Al snel begon het te kraken. Fernández weigerde aanwezig te zijn bij de ambtsoverdracht in het parlementsgebouw op 10 december om Macri de presidentiële sjerp om te hangen. Ze riep haar parlementsleden op ook afwezig te zijn. Niet iedereen gehoorzaamde dat bevel. Ook Scioli was aanwezig, evenals acht van de twaalf peronistische provinciale gouverneurs. Gouverneurs moeten immers met iedere regering zaken kunnen doen.
Macri nam snel economische maatregelen. Argentinië kende al een paar jaar nauwelijks economische groei. Buitenlandse leningen waren geblokkeerd door een al tien jaar slepend conflict met hedgefondsen uit de Verenigde Staten. De inflatie bedroeg rond de 30 procent. De afgenomen groei van China betekende minder export en in Brazilië, de belangrijkste handelspartner, daalde het Bruto Nationaal Product in 2015 met 3 procent. Bovendien waren er geen betrouwbare cijfers over de Argentijnse economie door politieke inmenging van de vorige regering bij het statistisch bureau.
Per decreet
Macri startte niet met wetsvoorstellen, maar begon te regeren per decreet. Dat mag de president in noodsituaties doen, maar veel presidenten, onder wie de Kirchners, hebben daarvan vaak misbruik gemaakt. Macri’s eerste maatregelen waren:
- Exportheffingen voor agrarische producten omlaag. De met hevige conflicten door Fernández ingevoerde heffingen belemmerden volgens Macri de agrarische productiviteit en de export: ze maakten de producten te duur.
- Opheffing van bepaalde controles op wisselkoersen. De bestaande controles maakten de peso duur en daarmee de Argentijnse producten.
- Onderhandelingen met de hedgefondsen. Dat leidde tot een akkoord. Argentinië moet 4,3 miljard USD betalen, maar Macri verwacht dat zeker te compenseren met nieuwe buitenlandse leningen en investeringen. Dit akkoord moest door het parlement worden goedgekeurd. Hoewel Macri’s coalitie volstrekt geen meerderheid heeft, kreeg het akkoord een tweederde meerderheid in de Kamer van Afgevaardigden en in de Senaat – waar aanhangers van Fernández 60 procent van de zetels bezetten – zelfs driekwart meerderheid. Zij heeft zich altijd met hand en tand verzet tegen onderhandelingen met deze ‘aasgierfondsen’, maar ruim de helft van ‘haar’ senatoren stemde toch voor.
- Het statistisch bureau wordt opnieuw opgezet. Volgens Macri is de chaos zo groot dat pas na een half jaar betrouwbare cijfers beschikbaar zullen zijn.
Macri wil zo de stagnerende economie stimuleren, terugkeren in de wereldeconomie met handel, leningen en buitenlandse investeringen, en het vertrouwen in de Argentijnse staat herstellen. Fernández en haar medestanders menen dat zijn beleid leidt tot uitverkoop van de rijkdommen van het land aan het buitenland, verlies van nationale soevereiniteit en grotere armoede en ongelijkheid.
Hand overspeeld
Macri wijzigde ook per decreet de omstreden mediawet van Fernández, die grote mediaconcerns dwong zich te splitsen. Volgens Fernández bedreigden die monopolies (die erg kritisch over haar waren) de vrijheid van meningsuiting. Volgens die bedrijven en de toenmalige oppositie was het doel van de wet om het kritische media moeilijker te maken. Daarmee werd de persvrijheid aangetast.
Eveneens per decreet benoemde Macri twee – erkend deskundige, niet uitgesproken partijdige – nieuwe leden in het Hooggerechtshof. De president hoort echter een voorstel ter goedkeuring aan de senaat voor te leggen. Per decreet is op dit punt zelfs voor Argentinië ongehoord. Ook medestanders van Macri fronsten hun wenkbrauwen en een belangrijke Kirchneristische senator vroeg zich af wat de huidige president gezegd zou hebben als zijn voorgangster zoiets had gedaan. Macri had zijn hand overspeeld en besloot alsnog het voorstel naar de senaat te sturen.
De rechtse krant La Nación riep Macri in een redactioneel commentaar – met de titel ‘Geen wraak meer’ – op de processen over de misdaden van de dictatuur te stoppen en amnestie te verlenen. Macri had beloofd dat de processen zouden doorgaan, en heeft als president geen maatregelen genomen om ze te stoppen. Al snel heeft hij snel gesproken met mensenrechtenorganisaties, die menen dat mensenrechtenafdelingen op ministeries worden ingekrompen. Ze vrezen dat, anders dan onder de Kirchners, de regering zich niet sterk zal inzetten voor berechting. Er zijn ook zorgen over nieuwe schendingen van de mensenrechten. Zowel in Argentinië als internationaal is er veel verontwaardiging over de arrestatie half januari van Milagro Sala, een Kirchneristische politica en sociaal activiste. Kirchneristas en mensenrechtenorganisaties zien haar als een politieke gevangene. Macri zegt dat het een zaak is van de onafhankelijke rechterlijke macht, die gewone, niet politieke strafbare feiten vervolgt.
‘Elite bourgeois’
De Argentijnse vakbeweging vormt een belangrijke machtsbasis van het peronisme. Voor iedere niet-peronistische president is de vakbeweging een geduchte tegenstander. Macri is meteen met de vakbeweging gaan praten en er zijn nog geen grote conflicten uitgebroken. Wel is de vakbeweging boos over de ongeveer 20.000 ontslagen in overheidsdienst, terwijl er nog meer zullen volgen. De regering zegt dat het vooral mensen zijn die om politieke redenen door de vorige regering waren benoemd, maar eigenlijk geen werk deden. Volgens de oppositie zijn het opvallend vaak mensen die sociaal beleid uitvoeren. Dat betekent waarschijnlijk minder aandacht voor sociaal beleid.
Het buitenlands beleid is radicaal gewijzigd, en niet alleen in toon. De Kirchners stonden op goede voet met de Venezolaanse presidenten Chávez en Maduro. Nu is Venezuela het door Macri meest bekritiseerde land. De afkeer is wederzijds. Maduro noemde Macri “uiterst rechts, neoliberaal, anti-Amerikaans en zeer anti-Bolivariaans, een elite bourgeois.” 
De gespannen betrekkingen met de VS zijn sterk verbeterd, met Obama’s bezoek als hoogtepunt. Een delegatie van het Europees Parlement kwam eind maart Macri ondersteunen; Argentinië is “de correcte weg” ingeslagen en misschien kan er nu een vrijhandelsverdrag komen tussen de Europese Unie en het Zuid-Amerikaanse vrijhandelsblok Mercosur. Argentinië lag hier dwars en de Braziliaanse president Dilma Rousseff wilde al doorgaan met onderhandelingen zonder Argentinië. Hoewel Macri vindt dat de Malvinas/Falklandseilanden bij Argentinië en niet bij Engeland horen, kan hij het economisch goed vinden met zijn Britse geestverwant Cameron. Er is ook toenadering tot een buurland met een linkse regering, Uruguay, waarmee het onder Fernández niet zo goed boterde.
Eind maart begonnen meer persoonlijke aanvallen op de vorige regering. Een schatrijke ondernemer die de Kirchners steunde en door hen werd bevoordeeld, wordt beschuldigd van belastingontduiking van niet minder dan acht miljard dollar. Macri had aangekondigd de overal woekerende corruptie te bestrijden. Het anti-corruptiebureau van de regering klaagt Cristina Fernández aan wegens corruptie in een zaak die al eerder werd aangespannen, maar op een zijspoor gezet toen de vorige regering de rechter liet vervangen. Het Macri-kamp wil de door haar achterban geliefde en door tegenstanders gehate Fernández uitschakelen om haar comeback in 2019 te voorkomen.
De bedreigde Fernández lijkt op het moment geen vuist te kunnen maken. Haar eigen partij was verdeeld over de hedgefondsen. De meerderheid in de senaat stemde voor het akkoord. Misschien vonden deze parlementsleden het wel de minst slechte weg of stelden ze zich pragmatisch op. Ze zitten in de senaat voor hun provincie en moeten daarvoor iets bij de regering gedaan krijgen: voor wat hoort wat.
Overvallen
De gewone Argentijn is eind maart overvallen door een verdubbeling van de tarieven voor openbaar vervoer en een verhoging met zo’n 300 procent van de tarieven voor gas, water en elektra. Dat was onder de Kirchners allemaal zwaar gesubsidieerd en dat wil Macri zo snel mogelijk stoppen. Hierbij probeert de regering potentiële tegenstanders uit elkaar te spelen. 
Zo liet de vakbond van werkers bij het openbaar vervoer zich paaien met een loonsverhoging (vooral inflatiecorrectie) van 29 procent. In ruil daarvoor zat de leider van de bond instemmend naast de minister toen die de tariefverhoging bekendmaakte.
Het is natuurlijk de vraag hoe lang zulke tactieken werken. Op 2 april maakte een – in brede kring gezaghebbend – onderzoeksinstituut van de Katholieke Universiteit bekend dat het percentage Argentijnen onder de armoedegrens in de eerste drie maanden van Macri met 1,4 miljoen was gestegen: van 29,0 naar 34,5 procent. Vooral door prijsstijgingen van voedsel, het effect van de tariefsverhogingen moet nog komen.
Terwijl Macri overleg en geleidelijkheid had beloofd, blijkt hij vooral een man van harde, snelle, niet bepaald geleidelijke maatregelen. Hij scheldt minder dan Fernández op politieke tegenstanders, media en rechters, maar hanteert ook het autoritaire regeermiddel van decreten. Argentinië gaat waarschijnlijk harde conflicten tegemoet. Het ziet er niet naar uit dat snel een einde zal komen aan de door Macri in woorden zo verafschuwde polarisatie. Er vindt in Argentinië een omwenteling plaats, die zeker economisch liberaal is. Maar het is de vraag of we daarbij ook te maken hebben met een pragmatisch, gematigd en met volle overtuiging democratisch rechts.
