Vluchten via een eeuw oude route
Het is bekend dat er meer Libanezen in Brazilië wonen dan in Libanon, maar veel Arabieren zijn verbaasd als ze horen dat er ook enkele miljoenen afstammelingen van Syriërs in het land zijn. De laatste jaren is een nieuwe golf Syrische (oorlogs)vluchtelingen in Brazilië gearriveerd. De Brusselse fotograaf Willemjan Vandenplas bericht hierover uit São Paulo.
Er zijn ongeveer dertien miljoen afstammelingen van migranten uit het Midden-Oosten in Brazilië, van wie tussen een half miljoen en één miljoen moslims. De anderen zijn voornamelijk christelijk orthodox. De ongeveer vijf miljoen nazaten van Libanezen en drie miljoen van Syriërs worden tezamen Syrio-Libanezen genoemd, hoewel deze landen nog niet bestonden toen zij voor het eerst in Brazilië aankwamen. Tot het einde van de Eerste Wereldoorlog hoorden deze gebieden bij het Ottomaanse Rijk, daarna waren ze Franse mandaatgebieden.
Een eeuw geleden vertrokken mensen vooral door de zware druk op de agrarische sector in de Ottomaanse tijd. Veel inwoners van gebieden die in de jaren veertig van de vorige eeuw Syrië en Libanon werden, konden niet overleven in de landbouw. Daarom stuurden ze hun zonen naar de Nieuwe Wereld: Argentinië, Brazilië maar ook de Verenigde Staten. In eerste instantie werkten ze daar vooral als rondtrekkende handelaren. De migratie naar Brazilië kwam in een stroomversnelling toen de VS bij het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk rond 1920 de grenzen sloten voor Arabieren.
Syrio-Libanese president
De eerste Syrio-Libanezen kwamen met officieel ongeveer 200.000 migranten voor korte termijnwinsten naar Brazilië. Ze reisden het land rond als Mascates, of rondtrekkende handelaren. Hierdoor konden ze geld sparen om later winkels te openen. Daar leerden ze nieuw gekomen Syrio-Libanezen het vak van de Mascates, zodat die op hun beurt deze cyclus van kapitaalaccumulatie konden beginnen.
Het kapitaal accumuleren van deze Syrio-Libanezen kon niet voorkomen dat begin jaren dertig de gemeenschap, georganiseerd door de familie Jafet, uit elkaar viel. De Jafets waren de rijkste familie onder de Syrio-Libanese migranten in São Paulo. Zij beheerden het industriële complex ter hoogte van Rua São João en Rua Iparinga, dicht bij de Praça da Independença.
Syrio-Libanezen waren vaak actief in de maak- en textielindustrie, maar in de jaren tachtig gingen velen van hen failliet door de Chinese import. Toch zijn er nog steeds veel winkels in de 22 Maartstraat in São Paulo en de Sahara-wijk in Rio de Janeiro in handen van Syrio-Libanezen.
Er kwamen ook universiteitsprofessoren mee met de Syrio-Libanese immigranten. Dezen hielpen de tweede generatie immigranten snel opklimmen tot belangrijke functies in vrije beroepen, zoals arts of advocaat. Vanaf de jaren zestig werden steeds meer Syrio-Libanezen actief in de politiek, verspreid over heel het politieke spectrum. Na de afzetting van presidente Dilma Rousseff in augustus 2016, kwam er zelfs een Syrio-Libanese president: Michel Temer.
Vrouwentekort
Veel Syrio-Libanezen behoren tot het rijke, intellectuele en invloedrijke deel van de Braziliaanse samenleving. Je vindt ze overal terug, maar vooral in São Paulo. Ze worden Patriciërs genoemd, omdat het grote probleem in hun gemeenschap was dat er te weinig vrouwen waren. Daardoor moesten veel mannen die geen geld hadden met Braziliaanse vrouwen trouwen. Omdat voor rijke Braziliaanse vrouwen de Syrio-Libanezen een te lage status hadden, werden dat dus vaak armere vrouwen. Hun nakomelingen hadden daardoor minder banden met het thuisland van hun vaders. De rijke Syrio-Libanezen konden echter in Libanon of Syrië trouwen en hun vrouwen naar de nieuwe wereld halen.
Daardoor bestaat er een ‘echte’ Syrio-Libanese tweede en derde generatie, die zich ook als zodanig ziet. Door de eerste generaties zijn er verschillende clubs opgericht, waar ze zich kunnen ontspannen en Arabisch spreken omdat vooral de eerste generatie geen Portugees sprak. Voor de tweede en derde generatie dienen deze clubs om in contact te blijven met hun oorsprong en de taal van hun ouders, terwijl ze tegelijkertijd in Brazilië geïntegreerd zijn.
Momenteel is de overgrote meerderheid van de oude Syrio-Libanese immigranten tegen de komst van Syrische vluchtelingen, bijvoorbeeld omdat ze bang zijn via de vluchtelingen politieke en religieuze sektarische conflicten in Brazilië te importeren. De opvang van de vluchtelingen wordt voornamelijk georganiseerd door internationale organisaties zoals het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen van de VN (UNHCR), de overheid (CONARE) en NGO’s als Caritas, Viva Rio en Adus.
Toeristenvisum
De Syrische vluchtelingen kunnen in de Braziliaanse ambassades in de buurlanden van Syrië een humanitair visum
aanvragen nadat ze een interview hebben ondergaan. Dit gebeurt voornamelijk in Libanon, Turkije, Jordanië en Egypte. Van daaruit vliegen de vluchtelingen op eigen kosten naar Brazilië. Dit kost zo’n 7000 dollar met een rechtstreekse vlucht naar São Paulo. Veel vluchtelingen verkiezen dit boven de nog duurdere en gevaarlijkere boottocht via de Middellandse Zee naar Europa.
In theorie was dit systeem ontworpen om vluchtelingen sneller naar Brazilië te laten komen, maar ondertussen blijkt het toeristenvisum veel efficiënter. Dat kun je in één maand bemachtigen, terwijl het aanvragen van een humanitair visum tot zes maanden kan duren. In de praktijk wordt het humanitair visum enkel in de vier bovengenoemde landen uitgegeven, maar in theorie is dit mogelijk over heel de wereld. Toch heeft tot nu toe geen enkele uitgeprocedeerde Syrische asielzoeker in Den Haag of Brussel een humanitair visum voor Brazilië aangevraagd.
Bij aankomst moeten de vluchtelingen zich melden bij de federale politie op de luchthaven en daar krijgen ze een protocol, waarmee ze recht hebben om op Braziliaanse bodem te blijven in afwachting van hun formele asiel. Er zijn inmiddels ongeveer drieduizend erkende Syrische vluchtelingen in Brazilië, terwijl nog tweeduizend wachten op erkenning. Daarnaast zouden er volgens een medewerker van Caritas São Paulo nog eens vijfduizend illegaal in het land verblijven.
Chaotisch
Voor Syriërs duurt de asielprocedure ongeveer een jaar, maar voor mensen met andere nationaliteiten, zoals uit Afrikaanse landen, is dat vaak drie of vier jaar. Dit komt omdat de situatie van Syriërs als riskanter en gevaarlijker wordt beschouwd. De asielprocedure verloopt in Brazilië op een vergelijkbare manier als in Europa. Syriërs worden dus niet teruggestuurd. Ook is de asielprocedure, net als in Europa, individueel. Verantwoordelijk is CONARE, de overheidsorganisatie belast met migratie. In de praktijk is er slechts sprake van één interview met CONARE, maar omdat deze organisatie slecht georganiseerd is en weinig geld krijgt, verlopen deze interviews naar verluidt nogal chaotisch.
São Paulo is de opvangplaats voor de meeste Syrische vluchtelingen. Het zijn vooral mannen, net als tijdens de eerste migratiegolven van Syrio-Libanezen. Ze komen vooral naar Brazilië omdat ze hier familie hebben, hoewel er vaak al tientallen jaren geen contact meer geweest is. Desondanks ziet de meerderheid van hen Brazilië als eerste tussenstop op weg naar de Verenigde Staten. De grootste groep kwam in 2012-13, in 2015 is de influx van Syrische vluchtelingen zo goed als stilgevallen.
Als ze geregistreerd zijn, hebben de vluchtelingen recht op een Vluchtelingenpas die ontworpen is door Paulo Illes, coördinator voor de vluchtelingen in São Paulo onder burgemeester Fernando Haddad (2013-2016, van christelijke orthodoxe Libanese oorsprong). Deze pas geeft vluchtelingen op veel gebieden dezelfde rechten als Brazilianen.
Op 6 december 2016 keurde de senaat de nieuwe migratiewet goed. Hiermee zou Brazilië migranten en vluchtelingen weer met opener armen ontvangen. De wet kan echter nog niet uitgevoerd worden omdat nog niet alle procedures goed geregeld zijn.
Taalscholen
De huidige opvang vindt op drie niveaus plaats. De vluchtelingen komen soms terecht in de informele setting, dat wil zeggen op straat of bij bekenden. Zij kunnen ook op het lokale niveau worden opgevangen, samen met bijvoorbeeld daklozen . Dan zijn er vluchtelingenherbergen van de staat São Paulo, genaamd Terra Nova en Casa do Migrante. Hier worden de vluchtelingen in gemeenschappelijke kamers opgevangen die vaak van betere kwaliteit zijn dan die van lokale overheden. Voor eten kunnen de vluchtelingen terecht in volkskeukens voor 1,99 real (0,5 euro) per maaltijd.
Er zijn veel taalscholen voor vluchtelingen. Missão Da Paz organiseert een cursus in Mesquita Brazil in São Paulo. Daar is de studie van het alfabet in het Arabisch en wordt de rest van de cursus in het Portugees gegeven. De cursus van ACNUR (UNHCR Brazilië) en Caritas São Paulo heet Mafalda: 4-6 uur per week gedurende zes maanden, in het Arabisch en het Portugees. Dit zijn echter geen integratie- of inburgeringcursussen.
Het zijn voornamelijk rijkere Syrische vluchtelingen die naar Brazilië komen. Ze moeten wel geld hebben omdat ze hier weinig of geen financiële ondersteuning krijgen. Soms kunnen ze in aanmerking komen voor de bolsa familia, een uitkering voor arme gezinnen ter waarde van het minimumloon: zo’n 250 euro per maand. Sinds kort mogen migranten ook werken of zelfs al werk te zoeken als ze nog niet in Brazilië zijn, maar of dit in praktijk wat oplevert is nog niet onderzocht.
Met drieduizend erkende Syrische vluchtelingen heeft Brazilië het hoogste aantal van heel Latijns Amerika. Er was onder presidente Rousseff een deal met de Europese Unie om honderdduizend vluchtelingen te hervestigen in Brazilië op kosten van de EU. De VN had hiervoor al een structuur opgezet. Door de impeachment van Rousseff werd dit akkoord echter geannuleerd. Ondertussen heeft de nieuw aangestelde president Michel Temer verklaard dat Brazilië zich meer zal inspannen om Syrische vluchtelingen op te vangen. Voor de verkiezingen van 2018 zou er een deal moeten zijn met Libanon en Syrië over de hervestiging van vluchtelingen.
Volgens een Libanese moslim uit São Paulo hebben de vluchtelingen niets te duchten van de Syrische veiligheidsdiensten in Brazilië. Deze hebben volgens hem enkel macht in Syrië en Libanon. In Brazilië houden zij zich bezig met routinewerk zoals het monitoren van Syrische vluchtelingen en andere ‘Syriërs’. Het enige dat zij kunnen doen is familie in het land van herkomst onder druk zetten, hoewel migranten vaak uit families komen die in Syrië nog steeds veel macht hebben. Toch wil deze man anoniem blijven omdat hij zijn droom om ooit naar Libanon terug te keren, op geen enkele manier in gevaar wil brengen.
Assad
De huidige president Michel Temer was onder president Lula (2003-2011) verantwoordelijk voor de Braziliaanse relaties
met het Midden-Oosten. Samen met de partij van Lula, de PT, zorgde hij voor een toenadering tot Palestina en een bezoek van Lula aan Palestina in 2006, als eerste Latijns-Amerikaanse president.
Daarna kwam de Syrische president Bashar al-Assad op tournee in Latijns Amerika. Dit was de culminatie van 3 ASLAs (een top tussen de Latijns-Amerikaanse landen en de Arabisch Liga). Hieruit kwam economisch toenadering tussen de twee regio’s voort. De banden met de Syrio-Libanese gemeenschap werden aangehaald en Arabische anti-imperialistische boeken werden verspreid in Latijns Amerika.
Daarna, toen Michel Temer vicepresident was onder president Rousseff, werden de relaties met Syrië afgebroken omdat de Syrische burgeroorlog uitbrak. De Braziliaanse regering heeft nog geprobeerd via de Verenigde Naties in het conflict te interveniëren door samen met India en Zuid-Afrika druk uit te oefenen op de posities van Rusland en China. Ook recent heeft Brazilië weer aangegeven graag een actievere rol te spelen in internationale conflicten zoals in Syrië. Brazilië’s doelstelling hierbij is voornamelijk om een zetel te krijgen in de VN-veiligheidsraad.
Ondanks hulp bij de eerste opvang, worden Syrische vluchtelingen in Brazilië grotendeels aan hun lot overgelaten. Vanuit de overheid komt er geen krachtig signaal hen te helpen. Zij worden door zowel door de oude Syrio-Libanezen als de huidige Syrio-Libanese president Michel Temer genegeerd. De geschiedenis leert ons dat als de grenzen van de Verenigde Staten dichtgaan, vluchtelingen en migranten zich naar Zuid-Amerika begeven. Tot die grenzen weer opengaan.
