Kunst & Cultuur

Verhalen van ontvoering en ontheemding in Colombia

11 oktober 2017

Auteur: Mark Weenink

Literatuurwetenschapper Reindert Dhondt op tertulia in Amsterdam

“Colombia heeft de laatste vijftig jaar veel geweld gekend. Als gevolg daarvan zijn er nu ruim zeven miljoen desplazados of binnenlandse vluchtelingen. Dat aantal gaat nog steeds in stijgende lijn, ondanks de vrede die de Colombiaanse regering eind 2016 tekende met de guerrillabeweging FARC.” Dat vertelde Reindert Dhondt (1982), docent Spaanstalige letterkunde bij de opleiding Spaanse Taal en Cultuur aan de Universiteit Utrecht, tijdens een tertulia, een discussiebijeenkomst, op zondag 17 september in Amsterdam.

“Er is nog steeds sprake van een massale desplazamiento, vooral op het platteland. Afro-Colombianen en inheemse bevolkingsgroepen hebben relatief veel geleden onder dit geweld. In wetenschappelijke studies en in de media gaat de aandacht overwegend uit naar urbaan geweld, zoals de bedreiging die uitgaat van de haast mythische figuur van de sicario, een huurmoordenaar uit achterbuurten die in opdracht politieke tegenstanders of rivaliserende drugshandelaars uit de weg ruimt.”

Bestsellerlijsten

Van huis uit is de van oorsprong Belgische onderzoeker gespecialiseerd in Mexico. De laatste vijf jaar focust hij op de representatie van geweld, dat een sterke weerslag heeft op de hedendaagse Mexicaanse literatuur en cultuur. Iets vergelijkbaars doet zich voor in Colombia, wat Dhondt ertoe aanzette om ook representaties van geweld in Colombiaanse fictie en non-fictie te onderzoeken.

“Geweld is veelzijdig: politiek, familiaal, maatschappelijk, of gelinkt aan de georganiseerde misdaad. De narcoviolencia of het drugsgeweld doordrenkt de populaire cultuur en is commercieel bijzonder succesvol. Je ziet het terug in bestsellerlijsten (zowel fictie als non-fictie), televisieseries en films. Kenmerkend is het rauwe subgenre van de ‘sicareske roman’ dat zich toespitst op het wedervaren van huurmoordenaars uit Medellín. Voorbeelden hiervan zijn De madonna van de moordenaars van Fernando Vallejo en Rosario Tijeras van Jorge Franco. Andere romans roemen de heldhaftigheid en moed van de drugsbaronnen en normaliseren het geweld als een onderdeel van de moderne stadscultuur.”

Het geweld in de perifere gebieden van Colombia is daarentegen minder spectaculair en is het gevolg van een langdurig intern conflict tussen verschillende actoren, zoals de guerrilla, de paramilitairen en het leger: “Dat geweld is chronisch van aard en kent een lage intensiteit. Het speelt zich af in de marges, in de buitengebieden waar de staat schittert door afwezigheid.”

Dark tourism

Natuurlijk, geweld is iets van alle tijden, zeker in het turbulente tweehonderdjarige bestaan van Colombia. Dhondt signaleert dat de verwachtingen van en projecties op Colombia erdoor beïnvloed zijn. “Het stereotype beeld dat we in het buitenland hebben van Colombia is gewelddadig en exotisch. De ineenstorting van instituties en de alomtegenwoordigheid van het geweld heeft een grote impact gehad op het discours over de nationale identiteit. Zelfs in de schilderijen van de bekende kunstenaar Fernando Botero, die bekendstaat om zijn levenskracht en luchtigheid, komt het terug. Wat doet dit met het zelfbeeld van Colombia?”

Nu is er de Netflix-hitserie Narcos die internationaal succesvol is en het negatieve imago Colombia versterkt. “Je ziet ook de opkomst van een soort dark tourism, zoals excursies in het voetspoor van de drugscrimineel Pablo Escobar die steeds populairder worden bij buitenlandse toeristen. En niet te vergeten de merchandising eromheen, van T-shirts tot koffiemokken en sleutelhangers. In tegenstelling tot de georganiseerde misdaad die meer in de luwte opereert, springt het fenomeen van de drugscultuur in het oog door de ostentatieve, barokke levensstijl van de capos en hun handlangers. Drugshandelaren lieten minipaleizen bouwen die enorm kitscherig en protsering zijn.

Reclamecampagnes

De Colombiaanse schrijver Héctor Abad Faciolince heeft zich over de gevolgen van deze geweldscultuur kritisch uitgelaten in verschillende essays. Zijn roman Het vergeten dat ons wacht is een intiem familieportret dat zich resoluut afkeert van het verheerlijken van de daders. Het boek behandelt de moord op zijn vader en de sociale ontwrichting, maar focust ook op positieve zaken zoals een hechte gezinsband die de op het eerste zicht onverenigbare standpunten van de individuele familieleden weet te overstijgen. Wat dat betreft staat het gezin in het boek symbool voor de hoop op een vreedzaam samenleven in de Colombiaanse maatschappij.”

Het extreme geweld van de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw heeft Colombia achter zich gelaten. De misdaadstatistieken in de grote steden zijn spectaculair gedaald. Tegenwoordig heeft het slagveld, of slachtveld, zich verplaatst naar Mexico. “Er werd een tiental jaar geleden gesproken over de colombianisering van Mexico”, merkt Dhondt op, “wat toen een sterke negatieve connotatie inhield. Tegenwoordig zien de analisten van de Mexicaanse drugsoorlog Colombia als een voorbeeld.”

Hoewel Colombia al decennialang geweld heeft gekend, domineerde dat lang niet altijd het beeld van Colombia naar de buitenwereld, zegt Dhondt. “Tot de boom van de narcofictie domineerde vooral het magisch realisme. Dat beeld wordt trouwens opnieuw ingezet in reclamecampagnes die de Colombiaanse overheid enkele jaren lanceerde om het toerisme te promoten en het negatieve beeld van het land bij te stellen. Generaties schrijvers na Gabriel García Márquez hebben moeten opboksen tegen dit culturele stereotype in de literatuur. Nu ze daar uiteindelijk in geslaagd zijn, dreigt een nieuw stereotype de overhand te nemen: het (drugs)geweld, dat zowel de schrijfpraktijk als het verwachtingspatroon van de lezers bepaalt.”

Voorlezen

Toch kiezen vele auteurs om dit geweld te doorgronden zonder het te verheerlijken. Dat doen ze bijvoorbeeld door te focussen op de gevolgen voor het maatschappelijk weefsel en het verhaal te vertellen vanuit het slachtofferperspectief. Sommige boeken hebben ook een direct maatschappelijke invloed. Dhondt geeft het voorbeeld van een actie van burgers in Bogotá, die het boek De vertrapten (2009) van de Colombiaanse schrijver Evelio Rosero voorlazen als protest tegen het verwerpen van het vredesakkoord met de FARC in het referendum vorig jaar. “Dat is ook het vermogen van cultuur, om mensen te verenigen en de diepere laag te doorgronden. Literatuur kan aandacht besteden aan een vergeten conflict, dat minder zichtbaar en expliciet is.”

“De onevenredige aandacht voor stadsgeweld versus plattelandsgeweld komt misschien ook wel omdat Colombia geen eengemaakt land is, maar een lappendeken van regio’s met elk hun eigen identiteit. Sommige sociologen spreken in dit verband van een ‘staat zonder natie’. Het leven in de hoofdstad is een andere realiteit dan die in de dorpen in het binnenland. Die verdeeldheid is een van de verklaringsgronden waarom het vredesakkoord in het referendum verworpen werd.”

‘Ontvoeringsgenre’

Het fenomeen van de desplazados komt dan weer aan bod in romans als La multitud errante (De zwervende menigte) van Laura Restrepo, of het reeds vermelde boek van Evelio Rosero. Daarnaast zijn er ontelbare testimonios of getuigenissen in de eerste persoon van mensen die verdreven werden. Ervaring van ontworteling en ontreddering staat in deze verhalen centraal. Zo is het in Rosero’s roman niet duidelijk wie de gewapende bendes zijn die het dorp belegeren, wat kenmerkend is voor de complexiteit van het conflict, waarbij soms guerrilleros naar het kamp van de paramilitairen overlopen. Het ontwrichtende geweld op het platteland komt ook terug in recente Colombiaanse films als La Sirga (De jaaglijn), Oscuro Animal (Duister dier) en Los colores de la montaña (De kleuren van de berg).

Een ander typisch fenomeen van de Colombiaanse literatuur is het ‘ontvoeringsgenre’, dat in de loop der jaren is ontstaan. In de afgelopen veertig jaar zijn in Colombia zo’n dertigduizend mensen ontvoerd, de meesten door de linkse guerrillabeweging FARC. Bekende voorbeelden zijn Alleen aan de stilte komt een eind, een autobiografisch relaas van politica Ingrid Betancourt (foto), en Ik overleefde voor mijn kind, de memoires van Betancourts assistente Clara Rojas. Daarnaast zijn er nog vele andere getuigenissen en romans van Colombianen of buitenlanders die soms jaren werden gevangen gehouden in het oerwoud, ‘de groene gevangenis’. Over het algemeen zijn deze verhalen zeer persoonlijk, zonder sensatiezucht.

Vergeten stemmen

Deze boeken en films laten stemmen aan het woord die in maatschappelijke en politieke discussies vaak vergeten worden. De verhalen over het geweld in afgelegen gebieden kunnen daarom een belangrijke bijdrage leveren aan het helingsproces in de Colombiaanse samenleving en helpen om de kloof tussen het stedelijke centrum en de perifere gebieden te overbruggen. Interessant is dat deze boeken ook teruggrijpen op de klassieke tegenstelling tussen beschaving en barbarij, die in klassieke romans zoals La vorágine (1924) van José Eustasio Rivera respectievelijk met de stad en de jungle werden geassocieerd. In de verhalen over gekidnapte en verdreven personen uit zich dit bijvoorbeeld in de idealisering van de natuur en de ontmaskering van de stadsjungle, waar vele desplazados uiteindelijk terechtkomen.

“Wat betekent het om Colombiaan te zijn?”, vraagt Dhondt zich hardop af. Dat is een lastige vraag om te beantwoorden. “Mexicanen of Argentijnen hebben daar sinds het begin van de twintigste eeuw veel meer over gefilosofeerd en geschreven. Colombianen zijn onder invloed van de populaire cultuur zich steeds meer gaan vereenzelvigen met geweld. Er is in Colombia zelfs een wetenschappelijke discipline ontstaan, violentología, die geweld in de samenleving bestudeert.” Door de geschiedenis heen lijkt het geweld zich te blijven herhalen. Toch is het bijzonder hoopgevend dat steeds meer films en romans het geweld in deze perifere gebieden op een ingetogen en beklijvende manier in kaart brengen. Op die manier krijgen de desplazados en andere vergeten stemmen een plaats in het nationale geheugen.

Ook een tertulia bijwonen? Kijk op la tertulia Amsterdam

Gerelateerde berichten

Schrijven zoals een vos

Schrijven zoals een vos

In de verhalenbundel Mond vol vogels van Samanta Schweblin (1978) krijgt elk personage te maken met het onverwachte, zo lezen we op de omslag. In twintig verhalen schetst de Argentijnse schrijfster verschillende werelden waarin personages het leven proberen te vatten en te beleven, soms in alledaagse situaties, soms in absurdistische omstandigheden. Schweblin woont in Berlijn. La Chispa interviewde haar per e-mail.

Lees meer
Argentijnse film Planta Permanente op 7 november in Amsterdam

Argentijnse film Planta Permanente op 7 november in Amsterdam

Op dinsdag 7 november is in de Openbare Bibliotheek Amsterdam de Argentijnse film Planta Permanente/The Lunchroom te zien. Onenigheid op de werkvloer en de manier waarop die wordt aangepakt zijn onderwerpen die in de film worden aangesneden. De film maakt duidelijk dat arbeidsconflicten geleidelijk aan minder zichtbaar zijn geworden, maar dat rechtvaardigheid nog altijd ver te zoeken is. De film wordt ingeleid door Saskia van Drunen, die in het artikel Tussen gerechtigheid en straffeloosheid de worsteling van Argentinië met het dictatoriale verleden belichtte. De vertoning van de film is een initiatief van het Instituto Cervantes en het Huelva Ibero-American Film Festival.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This