Milieu & Natuur

Het voedzame zaad van de quinoaplant

Quinoa, de Andesrijst die eeuwenlang voedsel was voor de armen, is in korte tijd populair geworden onder gezondheidsadepten uit rijke landen. Het wordt zelfs een superfood genoemd, maar dat is wat overdreven. Door de snel gestegen prijs kunnen de Peruaanse en Boliviaanse boeren zelf quinoa niet meer betalen: “De quinoa-boom neemt ons de quinoa uit de mond.”

Lang geleden woonde in de omgeving van het huidige Puno in de Peruaanse Andes het volk van de Chulipa-Urus. Het leefde van de jacht en de visserij. Er was wild en vis in overvloed en de bewoners van Chulipa leefden in vrede en waren gelukkig. Ze aanbaden hun godin Mama Thunupa en dankten haar voor hun goede leven.

Maar van de ene op de andere dag veranderde alles. Door langdurige droogte en kou verdween het wild en stierven de vissen. Het meer droogde op en de Urus in Chulipa leden honger want het land bracht niets meer voort. Kinderen en ouderen stierven. Mama Thunupa hoorde het gesmeek en hulpgeroep van haar volk en stuurde de ster Jiuyra naar de aarde. Jiuyra, die het uiterlijk van een jonge vrouw had aangenomen, vertelde de mensen dat ze gekomen was om hen van de honger te redden, maar de Urus geloofden haar niet en lachten haar uit. Uiteindelijk gaf Jiuyra haar pogingen op om de mensen van haar goede bedoelingen te overtuigen en verdween.

Maar vlak voor ze het dorp verliet, zei Jiuyra: “Over een poosje zal waar ik liep een kruid gaan groeien dat goed tegen de kou en de droogte bestand is en waarvan de vruchten, de blaadjes en de zaden jullie honger zullen stillen.” En zo gebeurde, de Urus aten de zaden en noemden het plantje quinoa. Nooit meer hadden ze honger, want ook in slechte jaren groeide en bloeide de quinoa uitbundig.

Een wondermiddel dus, quinoa, en daarom misschien met recht een superfood? Wat maakt voedsel tot superfood, en voldoet quinoa aan de criteria? En wie profiteert er eigenlijk van de toegenomen vraag naar quinoa? La Chispa zocht het voor u uit.

Van zeeniveau naar 4000 meter

De oorsprong van quinoa ligt in het hooggebergte van Peru en Bolivia, maar het plantje kent liefst drieduizend variëteiten die net zo lief op zeeniveau als op 4000 meter hoogte groeien. Nattigheid noch droogte deren de plant. Quinoa bevat belangrijke mineralen als calcium, ijzer en magnesium, voor sterke botten, en lithium dat stress, melancholie en depressies helpt tegengaan. Daarnaast bevat quinoa lytine, een aminozuur dat we niet zelf in ons lichaam kunnen aanmaken en alleen via voedsel binnen krijgen en dat belangrijk is in de strijd tegen virussen.

De Inca’s waren al bekend met de grote voedingswaarde van quinoa. Een Peruaans kookboek uit het begin van de vorige eeuw laat zien dat quinoa in die tijd nog op het menu stond van de Limeños, de inwoners van de hoofdstad Lima. Maar vanaf de jaren vijftig verdween quinoa uit de stedelijke keukens. De grenzen werden geopend voor buitenlandse producten als brood en pasta en de landbouw richtte zich meer op exportproducten. Door het veranderende voedingspatroon stapten boeren over naar tarwe en gerst, terwijl de voedzame lokale producten werden vergeten.

De laatste jaren vindt een omkeer plaats en zijn gewassen als quinoa weer aan de vergetelheid ontrukt. In eigen land dragen lokale ngo’s hier aan bij. Zo publiceerde de Peruaanse vrouwenorganisatie Movimiento Manuela Ramos enkele jaren geleden het boekje El camino de la quinua (De weg van de quinoa). Daarin waren een dertigtal quinoarecepten bijeengebracht, aangedragen door boerinnen uit het hooggebergte. In het kader staat een recept uit het kookboek: quinoataart, lekker en niet moeilijk om te maken!

Export

Dat laatste was een tiental jaren geleden wel anders, toen quinoazaad in Nederland praktisch niet was te krijgen, en quinoameel al helemaal niet. Tot de jaren zeventig was quinoa nagenoeg alleen in de Andesregio bekend en tot het begin van deze eeuw was de productie vrijwel geheel in handen van Bolivia (90 procent), terwijl Peru slechts 6 procent voor zijn rekening nam. De kleine boeren van beide landen zijn de strijd aangegaan om het grano de oro andino, het gouden graan van de Andes. Daarbij kwam Peru vorig jaar als voorlopige winnaar uit de bus met een totale productie van 44.000 ton, bijna twee keer zoveel als Bolivia.

Toch liep ook in Peru de export terug en werd liefst 27 procent minder omgezet. Volgens agrarisch econoom Dennis Pereyra in de Peruaanse krant La República was dit een gevolg van meerdere factoren. Naast klimatologische omstandigheden was er een lagere prijs op de internationale markt. Daar moest inmiddels met liefst negentig andere landen worden geconcurreerd, al zijn de meeste daarvan kleine spelers op het veld. Bovendien zijn de kustdepartementen gestopt met het verbouwen van quinoa, toen het gebruik van bepaalde pesticiden ertoe leidde dat quinoa van de Peruaanse kust de Verenigde Staten niet in mocht.

Glutenvrij

Waar komt die toegenomen interesse uit het buitenland, met name de Verenigde Staten en Europa, vandaan? Quinoa lift mee op de hype van de zogenaamde superfoods. Het bevat veel proteïne en is daarom gezond voor mensen die geen vlees eten. En er zitten veel aminozuren, vitamines en mineralen in. Het is een plant waarvan de zaden gegeten worden, dus een glutenvrij alternatief voor tarwe en andere granen. Er is geen algemeen erkende definitie van een superfood.  Volgens de website SuperfoodMe wordt de term veel misbruikt en wordt alles wat maar een beetje gezond is om commerciële redenen al snel superfood genoemd. Zo is broccoli gezond, maar daarmee nog geen superfood. Hetzelfde geldt voor quinoa.

Volgens SuperfoodMe kunnen slechts tien producten echt tot de superfoods worden gerekend. Op de lijst staan gangbare producten zoals cacaopoeder en honing, en minder bekende waaronder plankton en MSM poeder. Dit laatste is een organische vorm van zwavel, goed voor de bloedsomloop en de spijsvertering. SuperfoodMe geeft als definitie: “Superfoods zijn voedingsmiddelen met een buitengewone nutritionele waarde. Dat wil zeggen dat deze voedingsmiddelen veel vitaminen, mineralen, sporenelementen en enzymen bevatten, méér dan ‘gewone’ voedingsmiddelen.” De tien voedingsmiddelen met de meeste voedingswaarde staan op de lijst van SuperfoodMe.

Het Voedingscentrum Nederland daarentegen is van mening dat er geen superfoods bestaan. Op de website van de organisatie staat te lezen dat superfoods door een hoog gehalte aan goede voedingsstoffen en antioxidanten allerlei positieve gezondheidseffecten zouden hebben. Maar de geclaimde effecten van superfoods zijn over het algemeen niet voldoende wetenschappelijk onderbouwd. Niet één voedingsmiddel kan alle essentiële voedingsstoffen leveren die het lichaam nodig heeft. Het Voedingscentrum raadt dan ook aan om gewoon gevarieerd te eten, volgens de bekende Schijf van Vijf.

Van chiazaad tot cacaopoeder

Het valt op dat relatief veel als superfoods aangeprezen producten hun oorsprong in Latijns Amerika hebben, zoals chiazaad uit Mexico en Guatemala, al duizenden jaren oud en al bekend bij de Maya’s en Azteken. Het bevat veel vezels en gezonde vetten. Maar de zaadjes zouden nergens naar smaken, en omdat ze zo klein en licht zijn moet je er enorme hoeveelheden van eten wil er van enig effect sprake zijn. Stevia en lucuma, dat ook nog eens veel mineralen en vitaminen bevat, zijn Zuid-Amerikaanse zoetstoffen die een alternatief voor suiker vormen. Lucuma, geliefd bij het Moche volk in Peru en ook wel het ‘goud van de Inca’s’ genoemd, is een natuurlijke bron van suikers en de vrucht van een boom die wel vijfhonderd jaar oud kan worden.

Açaibessen, afkomstig uit Zuid-Amerika, groeien in trossen aan een palm, rijk aan antioxidanten en sinds een aantal jaren hip in gezondheidskringen, al is de vermeende werking nog niet wetenschappelijk bewezen. En dan is er de cacao, al door de Azteken verwerkt tot een drank, xocoatl, terwijl ze de bonen ook als betaalmiddel gebruikten. Conquistador Hernán Cortés bracht cacao naar Europa. In rauwe cacaopoeder zit veel magnesium en ijzer, én het stofje fenylethylamine, dat je lichaam zelf ook aanmaakt wanneer je verliefd bent. Door fenylethylamine stijgt je energieniveau en raak je in een betere stemming.

Keerzijde van de boom

Terug naar het gouden graan van de Andes, eeuwenlang vooral voedsel van de armen en nu plots op het menu van gezondheidsadepten wereldwijd. Ondanks de terugval vorig jaar is de prijs de laatste jaren flink gestegen. Maar terwijl een kilo quinoa in Europa of de Verenigde Staten wel 15 euro of dollar kost, ontvangen de boeren in de Peruaanse regio Puno hooguit vier soles (1,23 USD) voor een kilo. “Dit is compleet onrechtvaardig, want het dekt niet eens de kosten en de inspanningen van de boeren”, zegt Miguel Maldonado, nationaal coördinator van het Programa Conjunto de Granos Andinos (gezamenlijk programma van Andesgranen) tegen Fernando Gimeno van het Spaanse nieuwsagentschap Efe.

Met financiering van het Fonds van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties worden sinds twee jaar kleine boeren in de Peruaanse Andesdepartementen Puno en Ayacucho geholpen om biologische quinoa te verbouwen. In hun eentje kunnen ze niet concurreren op de markt, en daarom verenigen de boeren zich in coöperaties. Ruim tweehonderd boeren zijn nu gecertificeerd om biologische quinoa te verhandelen; ze zagen vorig jaar hun inkomsten met 20 procent stijgen. Dat  is nog niet genoeg. Ze willen direct aan de consumenten verkopen en de tussenhandel uitsluiten én de opbrengst per hectare, die al met de helft is toegenomen, verder vergroten. Het streven is dat het aantal gecertificeerde boeren groot genoeg wordt om, net als niet-gecertificeerde boeren, naar het buitenland te kunnen exporteren.

Het quinoa-succes kent ook een keerzijde. Doordat de vraag naar quinoa toeneemt en boeren bijvoorbeeld aan de vraag naar biologische quinoa tegemoet komen, stijgen de prijzen. Goed voor de boeren, maar minder voor de lokale bevolking die voor haar dagelijkse maaltijd mede afhankelijk is van quinoa. “De quinoa-boom neemt ons de quinoa uit de mond,” zeggen bewoners van Ayacucho en Puno voor wie de prijs te hoog geworden is. “De ironie, “zegt Reynaldo Trinidad, directeur van het Peruaanse tijdschrift Agro Noticias, “is dat boerengezinnen die voorheen quinoa produceerden en zelf ook aten, nu hun hele oogst verkopen en met dat geld andere levensmiddelen kopen, zoals rijst en pasta, die minder voedingswaarden bevatten. De boeren eten nu dus minder gezond.”  Nog meer quinoa verbouwen zou volgens Trinidad de oplossing kunnen zijn. Maar wat als de superfoodhype straks voorbij is en de markt inzakt? Is er dan opnieuw een Jiyura die de boeren komt redden?

Dit artikel maakt deel uit van de voedselspecial van La Chispa