Een rondleiding door de favela Morro dos Prazeres
In Nederland is er de laatste jaren veel aandacht voor initiatieven die een meer sociale en creatieve stad willen realiseren: gemeenschappelijke tuinen, artistieke ‘broedplaatsen’, en sociale kunstprojecten. Hier moest ik aan denken toen ik in Rio de Janeiro de favela Morro dos Prazeres bezocht. De wijk heeft een indrukwekkend netwerk van sociale en artistieke projecten, die gezamenlijk de levenskwaliteit verhogen.
Kunst, recycling, sport, tuinieren, Afro-Braziliaanse cultuur, Engelse les: overal lijkt in Morro dos Prazeres een projeto (project) voor te zijn. Ik bezocht de wijk voornamelijk uit interesse voor een artistiek initiatief, namelijk de Caminho do Grafite (graffiti-route). Dit is een gezamenlijk project van lokale kunstenaar Marcio SWK, het Franse bedrijf Total en Carmen Givoni, een carioca (inwoner van Rio) met een achtergrond in toerisme. Met hulp van de lokale gemeenschap zetten ze een route uit die helemaal met graffiti-kunst opgesierd is.
Mijn gids is Jacqueline, een jonge studente verpleegkunde die al haar hele leven in Morro dos Prazeres woont. We praten Portugees, maar ze spreekt ook goed Engels. Ze heeft verschillende beurzen gehad om op privéscholen te studeren (het publieke onderwijs in Brazilië is meestal van lage kwaliteit) en doet tevens vrijwilligerswerk voor een schoolprogramma van de katholieke kerk. Met hulp van Carmen Givoni is ze opgeleid tot lokale gids.
De graffiti-route is zonder twijfel indrukwekkend. Deze kunstvorm past goed in de onregelmatige architectuur van de favela. Het geheel oogt vrolijk en fotogeniek: geen wonder dat toeristen hierop afkomen. Toch heeft het ook andere functies, zo vertelt Jacqueline. “Voordat we graffiti kunnen spuiten moeten de huizen, die normaal gewoon van baksteen zijn, eerst met cement worden bedekt. Daarna worden ze geverfd in een basiskleur en dan pas bespoten.” De kwaliteit van de huizen verbetert dus aanzienlijk. “Ook geeft het de gemeenschap zelfvertrouwen en zorgt het ervoor dat mensen hun huizen beter onderhouden”, aldus mijn gids.
Gemeenschapstuinen
Interessant is echter om te zien dat dit project bij lange na niet het enige positieve initiatief in deze wijk is. Er is ook een project dat op een eenvoudige manier afval recyclet: mensen gooien recyclebaar afval in grote zakken en dit wordt op een centrale plaats gesorteerd. Dit project wordt nu naar andere wijken, en zelfs naar andere landen uitgebreid.
Ook zijn er verschillende gemeenschapstuinen waar vooral kruiden groeien, een overblijfsel van de cultuur uit het 
Noordoosten van Brazilië, waar veel van de bewoners vandaan komen. Dan is er nog een scholingsprogramma van de katholieke kerk waar kinderen Engels kunnen leren en bijles krijgen. Dat programma is behoorlijk goed, zo vertelt Jacqueline. “Toen ik met een beurs naar een officieel Engels instituut ging, duurde het meer dan een jaar voordat ik iets nieuws leerde.”
Pacificatie
Deze ‘projectencultuur’ is zonder twijfel indrukwekkend, maar een belangrijke kanttekening is dat ze noodzakelijk is door de geringe aanwezigheid van de overheid in favelas. Sinds 2011 heeft Morro dos Prazeres een UPP (eenheid voor participatieve politie), onderdeel van het omstreden pacificatiebeleid. In Morro dos Prazeres, zo zegt Jacqueline, was de pacificatie redelijk succesvol. De wijk is nu rustiger en meer toegankelijk voor buitenstaanders. Ook steunt de UPP af en toe sociale projecten. In andere wijken gaat het geweld ondanks de aanwezigheid van de politie door.
Ook in de wijken met meer succesvolle UPP’s blijft het echter een feit dat openbare scholen, gezondheidszorg en publieke voorzieningen van lage kwaliteit zijn. Dit alles verkleint de maatschappelijke kansen van favela-bewoners – en de lagere middenklasse in het algemeen – aanzienlijk. Een goed voorbeeld hiervan is onderwijs. Brazilianen die geen privé-school kunnen betalen, hebben weinig tot geen kans om toegelaten te worden op de goede (en gratis) publieke universiteiten. Het resultaat is dat de rijken gratis en goed universitair onderwijs krijgen, terwijl mensen met minder middelen moeten betalen voor een opleiding van lagere kwaliteit.
Voyeurisme
(foto gaat verder onder tekst)
Toerisme in favelas – ook wel slum of poverty tourism genoemd – is omstreden. Toch zijn favela tours een belangrijk deel van de uitgebreide toeristenindustrie van Rio de Janeiro geworden. Met de Olympische Spelen volgend jaar zal dit waarschijnlijk alleen maar toenemen. Als ik Jacqueline vraag naar haar mening over favelatoerisme en voyeurisme zegt ze: “Maar de tour wil juist laten zien dat we hier niet in bittere armoede leven. We hebben televisies, internet en gaan naar school. Mensen staan vaak versteld van de architectuur en de positieve initiatieven die we hier hebben.” Hierbij worden de problemen die in de wijk bestaan niet ontkend, maar ligt de nadruk op de maatschappelijke oorzaken van die problemen en op hoe het dagelijks leven – op behoorlijk indrukwekkende manier – doorgaat ondanks deze moeilijke omstandigheden.
Wat vooral belangrijk is als je een favela wilt bezoeken is investeren in de lokale gemeenschap, bijvoorbeeld door een lokale gids te nemen, iets te kopen in een winkel of te eten in een restaurant. Ook is het de moeite waard te bekijken hoe je de sociale projecten die je bezoekt financieel kan steunen. In de woorden van Jaqueline: “De mensen en de ideeën hebben we zelf, er is alleen geld nodig om ze in praktijk te brengen.”
Klik hier voor meer informatie over de tour in Morro dos Prazeres.
