Guatemala gaat tijdens de piek coronabeleid versoepelen
Guatemala heeft snel stevige corona-maatregelen getroffen, maar voorzieningen en geld zijn beperkt. De minister van Volksgezondheid moest opstappen. Veel mensen – vaak werkend in de informele sector – en bedrijven zijn economisch getroffen en krijgen enige overheidssteun. Om de economie weer op te krikken worden vanaf 12 juli de corona-maatregelen geleidelijk versoepeld, terwijl de piek van de eerste coronagolf nog niet is bereikt.
Het aantal beschikbare bedden op de Intensive Care is in Nederland leidend in het beleid en de bestrijding van het coronavirus. Maar hoe pakt een regering in een arm land als Guatemala het virus aan als er te weinig IC-bedden zijn? Als geneesmiddelen voor velen onbetaalbaar zijn? Als je leeft van de dagomzet en je niet verzekerd bent?
Vier maanden geleden, op 13 maart 2020, werd de eerste coronabesmetting in Guatemala geconstateerd. Inmiddels zijn ruim 25 duizend mensen besmet en meer dan duizend aan het virus overleden. Het aantal nieuwe besmettingen ligt sinds begin juli ver boven de vijfhonderd per dag, op zeventien miljoen inwoners. Guatemala was een van de eerste landen in de regio dat vergaande maatregelen nam. Het aangrenzende Mexico wachtte veel langer en daar zijn meer slachtoffers.
Piek
Terwijl Guatemala volgens de officiële cijfers (die vrijwel overal te laag zijn) tot dusver 59 coronadoden per miljoen inwoners telt, zijn dat er in Mexico vier keer zo veel: 254. Het dodental is relatief laag in El Salvador (36) en Belize (5), maar hoger in Panama (190). Koplopers in Latijns Amerika zijn Brazilië (320), Peru (338) en Chili (344), waar het virus razendsnel om zich heen grijpt. In Nederland zijn per miljoen inwoners 358 mensen overleden, zes keer zoveel in Guatemala. Maar daar begon de eerste golf eind februari, twee weken eerder dan in Guatemala, en is die eerste golf met een hoogtepunt begin april inmiddels voorbij. De piek is in Guatemala en de rest van Latijns Amerika in juli echter nog niet bereikt. Het lijkt moeilijk om de verspreiding te stoppen. Toch gaat Guatemala een aantal maatregelen lokaal versoepelen, terwijl dat in Nederland pas gebeurde toen de piek voorbij was.
De meeste besmettingen staan geregistreerd in de hoofdstad Guatemala-Stad en aangrenzende gemeentes en in de regio San Marcos, gelegen aan de kust tegen de Mexicaanse grens aan. In de hoger gelegen provincie Quetzaltenango zijn maar in de helft van de 24 gemeentes besmettingen geconstateerd. Het aantal besmettingen valt in de hoger gelegen regio´s lager uit, wat in Peru ook het geval is. Waaraan ligt dit? Er is een vermoeden dat dit komt doordat mensen die hoger wonen meer rode bloedlichaampjes aanmaken, en dit in combinatie met meer Uv-straling. Dat wordt nader onderzocht.
Trump
President Trump heeft met zijn ‘America first’-beleid de risico’s voor landen als Guatemala vergroot. Hij sloot op 21 maart de grenzen voor alle migranten en asielzoekers om zo besmetting met COVID-19 uit het buitenland af te wenden. Des te ironischer is het dat de Verenigde Staten, met het hoogste aantal coronadoden ter wereld, de pandemie nu bewust over hun grenzen heen verspreiden door duizenden immigranten, waarvan velen besmet zijn, te blijven deporteren naar arme landen. Uit onderzoek is gebleken dat de grenzen niet helemaal dicht te zijn, Guatemala heeft 147 ‘blinde’ grensovergangen met Belize, Mexico, El Salvador en Honduras. Na terugkomst in Guatemala reizen deze uitgewezen asielzoekers naar uiteenlopende regio´s om zich bij hun familie te voegen, met alle besmettingsgevaar voor gemeenschappen die zich aan het protocol hebben gehouden.
Toque de queda
Alejandro Giammattei, sinds januari president, spreekt sinds het begin van de toque de queda (lockdown) de bevolking toe, de eerste twee maanden dagelijks, daarna wekelijks en nu tweewekelijks, om maatregelen aan te kondigen en toe te lichten. Zo werd een avondklok ingesteld, gingen de grenzen en de luchthaven dicht en werden scholen, restaurants en bars gesloten, terwijl het openbaar vervoer niet rijdt en mondkapjes in het openbare leven verplicht zijn. Open zijn winkels waar levensmiddelen verkocht worden net als markten, maar veel van die markten zijn inmiddels ook noodgedwongen gesloten. Het is daar moeilijk afstand bewaren, waardoor veel besmettingen plaatsvinden. Maar niet iedereen kan zich het ‘dure’ voedsel uit de supermarkt veroorloven.
Naast de avondklok – 18.00-5.00 uur – is Guatemala meerdere weekeinden compleet in lockdown geweest. Er lag een plan voor een lockdown van twee weken, als het aantal besmettingen boven de vijfhonderd per dag zou komen. Inmiddels is deze trieste grens overschreden. Een lockdown van twee weken bleek echter onuitvoerbaar, want veel mensen hebben geen geld om voor twee weken eten in te slaan. Sommige maatregelen worden lokaal opgelegd, zoals bij het wegverkeer. Op sommige plaatsen is dit extreem toegenomen doordat er geen openbaar vervoer is. Auto’s met even en oneven nummerplaten mogen dan om de dag de weg op.
Wie een van de overheidsregels overtreedt, krijgt een boete en wie die niet kan betalen, riskeert een gevangenisstraf van maximaal dertig dagen. Maar het aantal besmettingen in de overbevolkte gevangenissen, waar afstand houden onmogelijk is, ligt heel hoog. Een dilemma, want in belang van de volksgezondheid streng handhaven van de maatregelen leidt tot meer gevangenen en dus tot meer besmettingen.
Noodopvang
Giammattei liet aan het begin van de crisis in rap tempo vijf ziekenhuizen bouwen. Die bieden een soort noodopvang met eenvoudige bedden, gescheiden door een wand. Iedereen die besmet was, werd aanvankelijk in een dergelijk noodhospitaal of op aparte afdelingen in een gewoon ziekenhuis opgenomen. Dat gebeurde vooral om besmetten van anderen te voorkomen. De gezondheidszorg in Guatemala is deels in handen van de staat en deels privé. In een staatsziekenhuis is, in tegenstelling tot een privéziekenhuis, de behandeling gratis, maar er zijn vaak geen medicijnen, die moet je zelf elders kopen. Het is moeilijk om het exacte aantal IC-bedden te achterhalen, waarschijnlijk zijn deze vooral te vinden in de privésector.
Maar er waren al snel te weinig ziekenhuisbedden voor de COVID-19 patiënten. Sinds half juni liggen de reguliere ziekenhuizen en de speciale COVID-noodopvang vol, en bij besmetting moet je nu thuisblijven. Als een besmetting is geconstateerd, gaat een stad of dorp in quarantaine – cordón sanitario – en wordt de gemeenschap geïsoleerd van de buitenwereld.
Minister vervangen
Er was in de afgelopen maanden veel kritiek op het ministerie van Volksgezondheid en Sociale Zekerheid. Maatschappelijke organisaties en parlementsleden eisten herhaaldelijk het vertrek van minister Hugo Monroy wegens fouten bij zijn aanpak van de COVID-19-pandemie. Salarissen van artsen werden niet betaald en de informatie naar de bevolking was slecht en onvolledig. President Giammattei ontsloeg op 19 juni de minister en Dr María Amelia Flores González volgde hem op. 
Ze heeft ervaring als minister van 2004 tot 2008 en een behoorlijke staat van dienst in de gezondheidszorg, bijvoorbeeld bij het leiden van internationale samenwerkingsprojecten over tuberculose, malaria en HIV. President Giammattei studeerde zelf geneeskunde en kent de medische sector van binnenuit. De bevolking hoopt nu vooral op meer openheid en betere informatie. Flores zei dat zij eerst de financiën op orde wil brengen en middelen wil aankopen om de pandemie aan te pakken, maar heeft verder nog weinig van zich laten horen of zien. Het is afwachten of zij de geschikte persoon is om de juiste afwegingen te maken en de coronacrisis in te dammen.
Witte vlaggen
Op straat zie je steeds meer mensen met witte vlaggen, terwijl anderen ze gewoon buiten aan hun huis hangen. Zo laten ze weten dat ze hulp nodig hebben omdat hun voedsel opraakt. Er is wel voedsel maar ze hebben geen geld om het te kopen. Veel van deze mensen werken in de informele economie. Veel voedselprijzen zijn in de afgelopen periode gestegen. Er zijn wel voorraden maar groothandelaren hebben deze opgeslagen en misbruiken de situatie door de prijzen te verhogen. De regering is blijkbaar niet bij machte om in te grijpen. Daardoor eten de mensen op het platteland nauwelijks nog frijoles (bonen), een belangrijk onderdeel van de maaltijd. Die zijn vervangen door alleen maïs.
Lage elektriciteitsrekening
Veel Guatemalteken leven van wat ze per dag verdienen, maar nu verdienen ze soms dagenlang helemaal niets. De regering kondigde een programma El Bono Familia aan om de economisch hardst getroffen gezinnen te helpen. Maatstaf om hiervoor in aanmerking te komen is de elektriciteitsrekening van februari; gezinnen die minder dan 200 kWh hadden gebruikt, konden een aanvraag indienen. Tweeënhalf miljoen huishoudens hebben zich ingeschreven voor deze ondersteuning van 1000 Quetzales (80 euro) per maand, zo´n 40 procent van het minimumloon. Gedurende drie maanden zouden zo´n twee miljoen huishoudens van deze steun gebruik kunnen maken. De Wereldbank en de Noorse overheid hebben hulp aangeboden. China en Taiwan hebben geld toegezegd om het Roosevelt-ziekenhuis in de hoofdstad uit te breiden en ook Japan is bereid te helpen. Buitenlandse ngo´s die in Guatemala actief zijn delen voedselpakketten uit, zo ook de lokale Rotary.
Er zijn ook veel mensen ontslagen doordat bedrijven zijn gesloten. Veel bedrijven staan niet geregistreerd en kunnen daarom geen aanspraak maken op overheidssteun. Ook als je wel geregistreerd bent, is dat een hele administratieve heisa met soms tegenstrijdigheden. Zo kan je hotel wel dicht zijn, maar moet de bewaking doorwerken, anders wordt de boel leeggeroofd. Maar als een bedrijf niet helemaal is gesloten, kun je geen steun krijgen.
Toerisme
De Belg Patrick Vercoutere heeft met het oprichten van Adrenalina Tours het toerisme in de provincie Quetzaltenango op de kaart gezet. Hij kent Guatemala op zijn duimpje; al twintig jaar laat hij toeristen het land zien, ook de wat moeilijker gebieden die niet in glanzende folders staan. Door het opzetten van een shuttle service verbeterde hij de verbinding met de toeristische hotspot Antigua, gelegen vlak bij de hoofdstad. De gidsen die voor hem werken zijn professioneel geschoold en veel van zijn reizen zijn maatwerk. Toerisme is een van de hardst getroffen sectoren, vertelt Patrick. Alles ligt stil: de luchthaven is gesloten, de grenzen zijn dicht en er is geen vervoer. Hij verwacht dat het toerisme pas in 2021 weer op gang zal komen. Het dorp waar Patrick woont, net buiten de stad, is in lockdown. Er zijn vijftien besmettingen en het is dus afgesloten van de buitenwereld. Je komt er alleen in met een persoonsbewijs waaruit blijkt dat je er woont en je kunt er alleen uit met een geldige reden. Die heeft Patrick, hij brengt nu voedselpakketten rond.
Gesloten café
Marleen en Jeremy Kruyt-Kap, Nederlanders, runnen sinds twintig jaar de markantste ontmoetingsplek van Quetzaltenango, Salón Tecún, aan het centrale park in een neoklassiek gebouw. De inrichting met veel hout doet denken aan een bruin café, het lokale bier is van de tap en er is vaak livemuziek. Kortom een ontmoetingsplek voor lokale stamgasten en toeristen in het historische centrum. Ook Marleen en Jeremy hebben hun deuren moeten sluiten. Veel personeelsleden werken al jaren voor hen en voelen als familie. De overheid betaalt nu een vergoeding aan het vaste personeel, dit verlicht de situatie iets. Maar deze vergoeding van 75 Quetzales (zes euro) per persoon per dag – net onder het minimumloon – duurt zolang de Estado de Calamidad, noodtoestand, van kracht is. Maar als deze wordt opgeheven houdt ook de vergoeding op, terwijl vooralsnog niet duidelijk is of met het opheffen van de noodtoestand cafés en restaurants ook open mogen. Het vooruitzicht van noodgedwongen ontslagen is vreselijk voor Marleen, Jeremy, hun personeelsleden en vele anderen.
Estado de calamidad
Guatemala is wel wat gewend, de bevolking is sterk en weet de meest ellendige situaties vaak met ´oorlogshumor´ te relativeren. Dat typeert de Guatemalteek. Maar zulke humor is de afgelopen weken en maanden zo goed als afwezig, er worden geen Covid-grappen gemaakt. Voor velen voelt het alsof ze met de ellende van de ziekte van het rijke westen opgezadeld zijn. Er is geen ontvluchten aan. De bewoners vinden de krachtige aanpak van de regering over het algemeen goed. De situatie wordt zeer serieus genomen. Ze storen zich aan Trump die besmette asielzoekers terugstuurt en aan diegenen die zich niet aan de nieuwe regels houden. Er is hevige onderlinge strijd om toch nog wat te verdienen met handel in etenswaren en mondkapjes. Medicijnen zijn duur, voor velen onbetaalbaar. Daarom is het erg belangrijk dat de hopelijk over enige tijd komende corona-medicijnen en vaccins daadwerkelijk voor iedereen beschikbaar zijn.
Vier kleuren
Terwijl de eerste golf nog niet voorbij is en de piek waarschijnlijk nog moet komen, kondigde Giammattei op 7 juli de eerste versoepelingsregeling aan met een ´stoplichtenbeleid´. Op 12 juli treedt een soort waarschuwingssysteem in werking: een dorp, stad of regio krijgt de kleur groen, geel, oranje of rood. Afhankelijk van het aantal besmettingen zullen er verschillende regels gaan gelden. De waarschuwingen worden lokaal bekend gemaakt en er is twee weken uitgetrokken om te wennen aan dit systeem.
De estado de calamidad wordt nog niet opgeheven en ondersteuning voor diegenen die hard zijn getroffen door de pandemie blijft vooralsnog bestaan. Giammattei wil de economie weer opkrikken en staat onder druk van het bedrijfsleven om de maatregelen af te zwakken. Hij redeneert nu vanuit de grote regionale verschillen; waarom een heel land sluiten, terwijl sommige regio´s nauwelijks zijn besmet? Er is nog niet gecommuniceerd wat er precies per kleurcode versoepeld gaat worden, maar er wordt gewerkt aan protocollen met meer ruimte voor onder andere de industrie, de handel en de bouw. Ook voor restaurants en hotels gelden verschillende regels naar de kleur van hun gebied. Hotels in een Oranje-gebied mogen met inachtneming van de regels open, maar de gasten moeten wel op hun kamer eten.
Met dank aan; Elda Jocol, Manuel Chamorro, Pieter van Nistelrooij, Patrick Vercoutere, Marleen en Jeremy Kruyt-Kap,
