Recensies boeken

De vorm van ruïnes

4 april 2017

auteur: Nico Verbeek

Roman van schrijver Juan Gabriel Vásquez over bloedig Colombiaans verleden

In De vorm van ruïnes herleeft Juan Gabriel Vásquez twee belangrijke momenten uit het Colombiaanse verleden. Het is niet voor het eerst dat hij in zijn romans teruggrijpt naar de geschiedenis. Dat deed hij ook in De informanten; De geheime geschiedenis van Costaguana, Het geluid van vallende dingen en De reputaties. Zijn boeken worden steeds vaker vertaald en ook redelijk verkocht. Vásquez is op dit moment de succesvolste van een nieuwe generatie Latijns-Amerikaanse schrijvers die de grote namen hebben afgelost van de succesvolle literaire boom waarin Gabriel García Márquez, Mario Vargas Llosa en Carlos Fuentes Latijns Amerika literair op de wereldkaart zetten.

Voor Vásquez is het verleden nooit afgelopen en in zijn boeken wil hij aantonen dat het verleden ons steeds achtervolgt, of we dat nu willen of niet, en dat het op allerlei manieren doorwerkt in de tegenwoordige tijd. Maar Vásquez kan dit zelf veel mooier zeggen dan ik, hij wijdt er talloze pagina’s aan. Over het lot om geboren te zijn in een gewelddadig land als Colombia schrijft hij: “Ik vind het ongelooflijk dat ik toen niet inzag dat ons geweld niet alleen het geweld is dat we zelf hebben meegemaakt, maar dat het ook het geweld van vroeger is, omdat alles met elkaar verbonden is door onzichtbare draden, omdat het verleden in het heden besloten ligt, omdat het verleden een zuiver aanvaarde erfenis is en we dus alles krijgen: gezond verstand en mateloosheid, successen en mislukkingen, onschuld en misdaad.”

Verrassing

In De vorm van ruïnes komt de auteur opnieuw terug op dit idee van het voortleven van het verleden. Bijna tot uit den treuren beschrijft en legt hij uit op welke manier het Colombiaanse verleden doorwerkt in het Colombia van nu en hij trekt parallellen met zijn eigen persoonlijke situatie.

Het komt goed uit dat hij, als zijn verhaal begint, op het punt staat vader te worden van een tweeling. Het naderende vaderschap en het doorgeven van het verleden via de generaties is niet alleen een belangrijk motief in het boek, het speelt ook nog een rol in de ontknoping van het plot, dat verrassend en sterk is. Méér zeg ik niet over dit plot, om de lezer het plezier van de verrassing niet te ontnemen.

Samenzwering

In het verhaal staan twee belangrijke magnicidios centraal: politieke moorden die de loop van de geschiedenis veranderen. Aan de hand van een fascinerende reconstructie van de moord op generaal Rafael Uribe Uribe in 1914 en op Jorge Eliécer Gaitán op 9 april 1948, zet de schrijver een interessante intrige op, waarbij de realiteit en de fictie door elkaar lopen en het verleden naadloos overgaat in het heden.

Het boek vertelt de geschiedenis van Carlos Carballo, een raadselachtig personage dat geobsedeerd is door de moorden op generaal Uribe en de grote liberale volksleider Gaitán. Hij is zo iemand die meent dat achter elke belangrijke historische gebeurtenis een complot of samenzwering schuil gaat. Er is een waarheid die volgens hem stelselmatig wordt verzwegen door ‘de machthebbers’ en andere duistere krachten die achter de schermen alles controleren. Van de moord op president John F. Kennedy tot aan de aanslag op de Twin Towers in New York: alles zit anders in elkaar dan algemeen wordt aangenomen.

Alternatieve feiten

De favoriete obsessie van Carballo is het oplossen van de moord op Gaitán, de gebeurtenis die als geen ander verantwoordelijk is voor La Violencia, de niet-verklaarde burgeroorlog die het land verscheurde en in zekere zin de loop van moderne Colombiaanse geschiedenis heeft bepaald. Volgens de officiële versie werd de moord gepleegd door Juan Roa Sierra, die in het bijzijn van talloze getuigen vier kogels afvuurde op Gaitán. Daarna probeerde hij zich te verbergen in een apotheek, maar hij werd alsnog gelyncht. Carballo is ervan overtuigd dat er een tweede schutter was en óók meent hij zeker te weten dat iemand ervoor heeft gezorgd dat Roa werd vermoord om andere sporen uit te wissen.

Via de persoon van Carballo wordt de lezer meegetrokken in de alternatieve versies van de magnicidios, de geschiedenis volgens Carballo en indirect natuurlijk ook volgens schrijver Vásquez zelf, al speelt hij in het verhaal zelf de rol van ongelovige Thomas. De vertelling gaat heen en weer tussen de (alternatieve) feiten uit het verleden en de obsessieve bespiegelingen in het heden.

Onsterfelijk monster

De vorm van ruïnes is een ambitieuze roman, waarin feiten, fictie, autobiografie en whodunnit op een wonderlijke manier met elkaar worden gecombineerd. Tot in de kleinste details wordt verteld hoe twee werkloze handwerklieden de moord op generaal Uribe beraamden en hoe de rechtszaak erna verliep. Tussen de regels door leer je generaal Uribe kennen, een fascinerende figuur die bewondering opriep bij zijn liberale volgers, maar die gehaat werd door de conservatieve vijand en de reactionaire vleugel van de katholieke kerk. Hetzelfde gebeurt met het verhaal van de moord op Gaitán en de Bogotazo, het oproer dat na de dood van Gaitán de hoofdstad Bogotá in een plaats van dood en vernieling veranderde.

Steeds wisselt de schrijver lange historische beschrijvingen af met bespiegelingen over het vaderschap, over zijn relatie met Colombia en over de erfenis die hij als Colombiaan heeft ontvangen: de doden uit het verleden en de extreem gewelddadige geschiedenis van zijn geboorteland. “Carballo begreep dat al die mensen die wisten dat Gaitán vermoord zou worden, dezelfde waren als de mensen die van tevoren al wisten dat Uribe Uribe vermoord ging worden. Ik bedoel dan natuurlijk niet door dezelfde individuen en dezelfde handen; nee, ik heb het over een onsterfelijk monster, het monster met vele gezichten en vele namen dat al zo vaak gemoord heeft en opnieuw zal toeslaan, want er is hier in al die eeuwen niets veranderd en er zal ook nooit iets veranderen, omdat dit treurige land van ons een soort hamster in een rad is.”

Demonen

Zomaar verkondigen dat het in Colombia altijd dezelfde corrupte bende is geweest en zal zijn, is een ding, maar het onweerlegbaar aantonen in een schijnbaar fictief verhaal, is iets heel anders. En dat tweede doet Juan Gabriel Vásquez. Want de manier waarop het er honderd jaar geleden aan toe ging, bij het onderzoek naar de moord op generaal Uribe, of de manier waarop de zaak-Gaitán in no-time in de doofpot verdween, is zo verdomd herkenbaar. Incompetentie bij rechters, bedrog, corruptie, valse of omgekochte getuigen, manipulatie door het OM, dossiervervalsing, opzettelijke fouten, naamsverwarring, de afwezigheid van scrupules bij de advocaten… Het lijkt wel of ik een willekeurig artikel uit een Colombiaanse krant uit 2017 lees!

En dan zou het mooi zijn als zo’n boek als De vorm van ruïnes een aanleiding zou zijn om een nationale discussie te beginnen over die politieke en juridische incompetentie, over de corruptie, over de zwakheid van de democratische instellingen. En over de interpretatie van de geschiedenis van het vaderland, over wat er werkelijk is gebeurd en wat niet, wat feit is en wat fictie, of het werkelijk allemaal zo gegaan is als de officiële geschiedenisboeken zeggen. En ook: waarom het land zich nog steeds niet heeft kunnen bevrijden van al die demonen uit het verleden. Dat zou ideaal zijn. Het probleem is dat in Colombia maar heel weinig mensen boeken kopen en lezen, al is Vásquez een van de bekendste schrijvers. Ook met het vak geschiedenis gaat het niet goed en nog niet zo lang geleden werd het van het officiële schoolprogramma geschrapt. Ook daar gloort dus weinig hoop.

Vervelende retoriek

In een recent interview vertelt Vásquez dat hij is begonnen te schrijven toen hij op jonge leeftijd Honderd jaar eenzaamheid van Márquez onder ogen kreeg. Ook al een boek dat zich met het verleden bezig houdt en makkelijk is op te vatten als een allegorie van de twintigste eeuwse Colombiaanse geschiedenis. Toch is in de boeken van Vásquez maar heel weinig terug te vinden van het magisch realisme van zijn illustere voorganger. Sterker nog, Vásquez lijkt in alles een tegenpool van de grote meester. Bij Vásquez geen metaforen van gele vlinders en varkensstaarten, maar een puur rationele, kritische zoektocht naar de historische waarheid. Bij hem geen uitbeelding van imaginaire werelden, maar de exploratie van de harde realiteit.

In datzelfde interview zegt Vásquez: “Ik wil juist die hele vervelende retoriek vergeten van Latijns Amerika als het ‘magische’ continent. In mijn romans zit een grenzeloos realisme: grenzeloos is het geweld en de wreedheid van onze geschiedenis en van onze politiek. In mijn jeugd speelde Honderd jaar eenzaamheid zeker een belangrijke rol, maar ik vind het magisch realisme veruit de minst interessante kant van die roman.”

Brandewijn

Of Vásquez ooit de status van een Márquez zal weten te bereiken, is nog maar de vraag. Zijn boeken zijn intelligent opgebouwd en geschreven met een levendige verbeelding. Een nadeel is misschien dat hij een nogal compacte, gedrongen schrijfstijl heeft, die sommige lezers zal afschrikken. Zinnen van een halve bladzijde lang zijn geen uitzondering en soms zou je wensen dat hij zijn lange bespiegelingen en analyses wat beknopter of minder intellectualistisch zou formuleren.

De vertaling naar het Nederlands helpt niet veel. De vertaler heeft duidelijk gekozen voor een hele letterlijke vertaling en je ziet de oorspronkelijke Spaanse structuur (en soms ook woorden) er steeds doorheen. Waarom wordt een ellenlange zin niet gewoon in tweeën gehakt? Waarom durft de vertaler het niet aan eens een wat vrijere vertaling te geven voor sommige typische Spaanstalige constructies of Colombiaanse termen. In het boek staat bijvoorbeeld: “Hij vertelde dat papa nog iemand gezien had, een handlanger of een begeleider van de moordenaar, iemand in een lange regenjas die niet was zoals hij, maar keurig gekleed ging.” ‘Begeleider’ is de letterlijke vertaling van acompañante, maar eigenlijk bedoel je in het Spaans dan gewoon ‘iemand die bij hem was’.

Geen bescheiden jongen

Ik denk dat de vertaler niet zo vaak in Colombia is geweest, anders zou ze nooit aguardiente met ‘brandewijn’ hebben vertaald, want met brandewijn (tenminste dat gele goedje dat we in Nederland kennen) heeft aguardiente, een typisch Colombiaans gedestilleerd anijsdrankje, weinig te maken. Ik vraag me ook af wat een palmhoed is. Is dat hetzelfde als panamahoed?

Toch heb ik het boek van Vásquez met veel plezier gelezen, al had ik soms moeite met zijn moeizame stijl en de nadrukkelijke aanwezigheid van de schrijver zelf in het verhaal. Niet alleen voert hij zichzelf op als een van de hoofdpersonen in het boek, hij citeert bovendien lustig uit eigen werk: al zijn voorgaande boeken komen veelvuldig aan bod en zelfs columns die hij schreef in de krant El Espectador worden genoemd en geciteerd. Vásquez is geen bescheiden jongen en zoveel egocentrisme begint soms wat tegen te staan. Maar het resultaat mag er zijn. Ik zou het boek in ieder geval aanraden voor iedereen die méér wil weten over de Colombiaanse geschiedenis en een idee wil krijgen over hoe het toch allemaal zover heeft kunnen komen.

Juan Gabriel Vásquez, De vorm van de ruïnes, Uitgeverij Signatuur, Amsterdam, 2017, ISBN 9789056725655, €24,99, vertaling: Brigitte Coopmans

Recensie is geplaatst op 4-4-2017

Gerelateerde berichten

De wilde vaart. Op zoek naar de veerkracht van Suriname

De wilde vaart. Op zoek naar de veerkracht van Suriname

Het plantageproject waar je spaargeld in zit gaat failliet, de boot waarmee je toeristentrips uitvoert zinkt. Wat doe je dan? Van de nood een deugd maken, dat is de aanpak van de Surinaams-Nederlandse Tessa Leuwsha (1967) en haar Surinaamse partner Sirano Zalman. Samen varen ze het binnenland in met een oude garnalenboot, het avontuur tegemoet. Hun ervaringen tekent Leuwsha op in De wilde vaart. Op zoek naar de veerkracht van Suriname.

Lees meer
Jaguar

Jaguar

In zijn debuutroman Jaguar vertelt de Colombiaanse schrijver Santiago Wills de bloedige recente geschiedenis van zijn land aan de hand van het levensverhaal van de paramilitaire commandant Martín Pardo en zijn half tamme jaguar Ronco.

Lees meer
De vlaktes

De vlaktes

De vlaktes van de Argentijnse schrijver Federico Falco (1977) behoorde in 2020 tot de finalisten voor de Spaanse Premio Herralde de Novela en is nu in het Nederlands vertaald. Een boek over rouw en verlies, die de verteller de stad doen ontvluchten en terugkeren naar het landschap van zijn jeugd, de uitgestrekte pampa. In de stilte kijkt hij terug op de breuk met zijn geliefde. De moestuin en zijn herinneringen helpen hem zich opnieuw te hechten, aan de eindeloze vlaktes om hem heen.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This