Recensies boeken

Latin America’s Pink Tide. Breakthroughs and Shortcomings

7 februari 2020

Jan de Kievid

Interessant, maar vaak eenzijdig boek over belangwekkend thema

Nu de golf van linksgeoriënteerde regeringen in Latijns Amerika na twee decennia voorbij is, wordt de balans opgemaakt. Zeventien met deze regeringen sympathiserende sociale wetenschappers – veertien mannen en drie vrouwen – uit vooral de Verenigde Staten en daarnaast uit Latijns Amerika en enkele andere landen proberen dat in Latin America’s Pink Tide. Breaktroughs and Shortcomings. Acht van de dertien hoofdstukken – drie algemene en tien over landen – zijn herziene artikelen uit een themanummer van januari 2019 van het linkse wetenschappelijke tijdschrift Latin American Perspectives uit de VS. Redacteur en hoofdauteur van de bundel is de Amerikaan Steve Ellner, die jarenlang hoogleraar was aan een universiteit in Venezuela. Hij publiceerde eerder bundels over Latijns-Amerikaans links en boeken over Venezuela. De afgang van de aan de macht verkleefde Boliviaanse president Evo Morales bij de verkiezingen eind 2019 is niet meer in de tekst verwerkt.

Ultralinkse critici

De linkse golf was uniek. De helft van de Latijns-Amerikaanse landen, met samen tachtig procent van de inwoners, had kortere of langere tijd een gekozen linkse president. Dat was in geen enkel continent ter wereld eerder vertoond. Ook hadden Latijns-Amerikaanse progressieve regeringen nooit eerder elkaar zoveel gesteund, bijvoorbeeld tegen inmenging van de VS.

De auteurs benadrukken dat landen vrijwel onmogelijk de ketenen van het geglobaliseerde neoliberale kapitalisme kunnen verbreken. Ze keren zich daarom tegen ultralinkse critici die menen dat die linkse golf niets wezenlijks heeft bereikt. Geholpen door hoge grondstoffenprijzen hebben de regeringen de leefomstandigheden verbeterd. Bijna overal zijn de lonen verhoogd en zijn uitkeringen ingevoerd of verbeterd voor armen als ze hun kinderen naar school sturen. Er leven nu veel minder mensen onder de armoedegrens en (voorheen) arme bewoners zijn wat meer volwaardige burgers geworden. Meestal is de inkomensongelijkheid afgenomen, terwijl in alle andere continenten die ongelijkheid juist groter werd.

Agressieve oppositie

De regeringen hebben de invloed van de neoliberale markt wat teruggedrongen en meer taken in staatshanden gebracht. Van een wezenlijke aantasting van het kapitalisme en invoering van een socialistische economie is echter nergens sprake, ook niet in Bolivia en Venezuela. Vaak zijn de participatiemogelijkheden van de bevolking vergroot, al werd dat soms cliëntelistische onderschikking aan de regeringspartij. Nieuw was een onafhankelijker buitenlands beleid, minder aan de leiband van de VS, waarvan de economische en politieke invloed sterk is afgenomen. Ellner wijst erop dat deze resultaten werden bereikt ondanks de agressieve, vaak deloyale en soms gewelddadige binnenlandse oppositie en de actieve tegenwerking – vooral tegen Venezuela en Bolivia – van de VS.

Soms wonnen linkse kandidaten in landen in economische en/of politieke crises met een ingestort partijstelsel. Als ze ook een parlementsmeerderheid verwierven, zoals in Venezuela, Ecuador en Bolivia, konden ze tamelijk radicale hervormingen doorvoeren. Dat was lastiger bij een gevestigd partijstelsel, zoals in Brazilië, Argentinië en Uruguay, waar de presidenten niet altijd – en Brazilië volstrekt niet – konden steunen op zo’n meerderheid. Ellner benadrukt dat de linkse regeringen om hun plannen te kunnen uitvoeren overal moesten onderhanden met hen weinig goedgezinde maatschappelijke groepen en organisaties. Zo sloten ze pragmatische compromissen met groepen ondernemers, regionale belangengroepen of de katholieke kerk. Te nauwe samenwerking maakte de regering te afhankelijk van die groepen en leidde vaak tot corruptie. Arme achterbannen werden vaak tevredengesteld met sociale voorzieningen die soms cliëntelisme bevorderden.

Pedant

Ellner wijst op het belang van timing: op het politiek gunstigste moment, bijvoorbeeld na grote verkiezingszeges, ingrijpende hervormingen doorvoeren. Naar zijn idee hebben regeringen daarbij veel kansen gemist. Daardoor raakten ze steeds verder verstrikt in pragmatische compromissen en cliëntelisme. Juist minder pragmatisme en meer radicaal doorzetten zou tot betere resultaten hebben geleid. De twee belangrijkste lessen van de linkse golf zijn volgens Ellner: snel maatregelen nemen als je er politiek goed voorstaat en mobiliseren van sociale bewegingen bij sterke oppositie tegen die maatregelen.

Pragmatische bondgenootschappen en timing komen in alle landenhoofdstukken terug. Terecht, want het zijn belangrijke kwesties. Problematischer is dat vrijwel alle auteurs concluderen dat de regeringen te pragmatisch en compromisgericht zijn opgetreden, ook als dat niet duidelijk volgt uit de beschreven situatie. Soms kan men beter een compromis sluiten om een conflict niet te laten escaleren. Dat levert soms een betere positie op om later die hervormingen aan te pakken. De auteurs constateren ook overal ‘gemiste kansen’, dus fouten in de timing. Dat doet soms wat pedant aan. De auteurs weten wel hoe het verder is gegaan, maar kunnen niet zeker weten hoe het bij een andere keuze was gelopen.

‘Koorddansen’

In een algemeen hoofdstuk met ‘koorddansen’ in de titel wordt helder beschreven hoe de radicale, naar socialisme strevende regeringen van Bolivia, Ecuador en Venezuela manoeuvrerend tussen oppositionele groepen en sociale bewegingen probeerden hun doelen te bereiken. Daarbij maakten ze zowel sociale bewegingen aan zich ondergeschikt, zoals in Bolivia en Venezuela of vervreemden die van zich, zoals in Ecuador.

Van de landenhoofdstukken verheldert dat over Brazilië weinig. Een overdaad aan economische cijfers wekt de indruk dat menselijk gedrag sterk wordt gedetermineerd door economische posities en ontwikkelingen. De presidenten van de PT (Arbeiderspartij) Lula en Rousseff hadden nare rechtse coalitiepartners, maar ze hebben volgens de auteurs bijna alles fout gedaan en waren altijd te pragmatisch. Dit alles wordt beweerd zonder een analyse van de ingewikkelde verhouding tussen de PT en de sociale bewegingen. In het hele hoofdstuk komt de MST (Beweging van Landlozen), vaak de belangrijkste sociale beweging van Latijns Amerika genoemd, zelfs niet voor.

Vriendschap

Tegenover zo’n teleurstellend hoofdstuk staan mooie, goed in de historische en politieke context geplaatste hoofdstukken over onder andere Bolivia, Uruguay, Argentinië, Ecuador en El Salvador. In het Bolivia-hoofdstuk geven sommige formuleringen fraai aan hoe gecompliceerd het zit: het “gelijktijdige kunnen meedoen en gemarginaliseerd worden van de inheemse beweging” en het “zowel uitbreiden als beperken van democratische rechten”. Het hoofdstuk over Nicaragua is interessant, met een duidelijke veroordeling van het dictatoriale optreden van president Ortega, maar hoort dit wel bij de linkse golf? Alleen vriendschap met het chavistische Venezuela maakt zo’n regering nog niet links. Interessant is het hoofdstuk over Mexico, waar in 2018 eindelijk een verkiezingsoverwinning van een linkse kandidaat werd erkend. Het optreden van Andrés Manuel López Obrador (AMLO) wordt geplaatst in de specifiek Mexicaanse revolutionaire en politieke tradities. Over hoe zijn bewind gaat uitpakken, valt nog niet zo veel te zeggen. Duidelijk wordt wel dat AMLO onvoldoende handelt volgens de richtlijnen van Ellner over pragmatische compromissen en timing.

Venezolaans drama

Het grote drama van Latijns Amerika is momenteel Venezuela. Nergens in de laatste halve eeuw viel buiten oorlogstijd wereldwijd een land zo diep op sociaaleconomische, politiek en humanitair gebied. Dat zou hier serieuze bespreking verdienen, maar niets daarvan. We lezen wel wat over gedaalde olieprijzen, lagere inkomsten, hoge inflatie, corruptie, agressieve oppositie en dreigende VS. Maar niets over honger, het gebrek aan medicijnen, de zeker vier miljoen mensen die het land hebben ontvlucht, de hoge criminaliteit, het knechten van de rechterlijke macht en de media. Dat het regime voor z’n voortbestaan afhankelijk is geworden van de militairen – ook geen onbenullig detail – wordt alleen vaag in een paar losse zinnetjes aangeduid. Militairen komen trouwens in het hele boek nauwelijks voor.

Ellner schrijft uitgebreid over te pragmatische compromissen en verkeerde timing van eerst Chávez en later Maduro. Maar hij komt daarbij nog niet in de buurt van een poging tot verklaring waarom het zo verschrikkelijk is misgegaan. Waarschijnlijk willen hij en andere aanhangers van de Bolivariaanse Revolutie dat ook niet toegeven. Daarmee is Venezuela niet alleen een echt Latijns-Amerikaans drama, maar ook dramatische misser in dit boek dat daardoor aan geloofwaardigheid verliest.

Oud links, nieuw links

Onlangs schreef ik in een boekrecensie over Latijns-Amerikaanse sociale bewegingen dat een uitspraak van de Argentijnse sociologe Maristella Svampa als motto voor dat boek zou kunnen dienen: ‘Latijns Amerikaans links zal ecologisch en anti-patriarchaal zijn, of het zal niet zijn’. Die uitspraak is aan veel auteurs van het linkse golfboek niet besteed. Het gaat hen vooral om economie en het verwerven en strategisch gebruiken van macht. Ze zeggen wel dat sociale bewegingen uiterst belangrijk zijn, maar hun rol blijft veelal onderbelicht. Ellner en anderen vinden ook de kritiek op het extractivisme – het exploiteren van grondstoffen voor de export om onder andere sociale voorzieningen te kunnen betalen, maar waarbij het milieu en leefgebieden van inheemse groepen worden bedreigd – nogal overtrokken. Als dat vanuit een links perspectief gebeurt is het niet zo erg, en vaak hebben omwonenden helemaal niet zoveel bezwaren.

Voor vrouwenrechten is weinig aandacht, behalve in een paar hoofdstukken van vrouwelijke auteurs, en ook inheemse groepen komen er bekaaid af. En het wordt nogal dol als het afwijzen door de Bolivianen van mogelijke extra termijnen voor de president als een linkse nederlaag wordt gezien. Onbeperkte termijnen macht voor dezelfde persoon is toch geen links ideaal? Ik heb altijd een afkeer gehad van termen als ‘oud links’ en ‘nieuws links’, maar grote delen van dit boek moet ik nu toch als ‘oud links’ beschouwen.

Zulke eenzijdigheden en het negeren en ontkennen van het Venezolaanse drama ontsieren dit boek over een belangrijk thema. Veel hoofdstukken blijven echter zeer de moeite waard.

Steve Ellner (red.), Latin America’s Pink Tide. Breakthroughs and Shortcomings. Lanham-Boulder-New York-London: Rowman & Littlefield 2020, 355 pag. ISBN 978-1-5381-2563-2, +/- € 30

Gerelateerde berichten

De wilde vaart. Op zoek naar de veerkracht van Suriname

De wilde vaart. Op zoek naar de veerkracht van Suriname

Het plantageproject waar je spaargeld in zit gaat failliet, de boot waarmee je toeristentrips uitvoert zinkt. Wat doe je dan? Van de nood een deugd maken, dat is de aanpak van de Surinaams-Nederlandse Tessa Leuwsha (1967) en haar Surinaamse partner Sirano Zalman. Samen varen ze het binnenland in met een oude garnalenboot, het avontuur tegemoet. Hun ervaringen tekent Leuwsha op in De wilde vaart. Op zoek naar de veerkracht van Suriname.

Lees meer
Jaguar

Jaguar

In zijn debuutroman Jaguar vertelt de Colombiaanse schrijver Santiago Wills de bloedige recente geschiedenis van zijn land aan de hand van het levensverhaal van de paramilitaire commandant Martín Pardo en zijn half tamme jaguar Ronco.

Lees meer
De vlaktes

De vlaktes

De vlaktes van de Argentijnse schrijver Federico Falco (1977) behoorde in 2020 tot de finalisten voor de Spaanse Premio Herralde de Novela en is nu in het Nederlands vertaald. Een boek over rouw en verlies, die de verteller de stad doen ontvluchten en terugkeren naar het landschap van zijn jeugd, de uitgestrekte pampa. In de stilte kijkt hij terug op de breuk met zijn geliefde. De moestuin en zijn herinneringen helpen hem zich opnieuw te hechten, aan de eindeloze vlaktes om hem heen.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This