De Braziliaanse voetbaldroom spatte ruw uiteen in de halve finale tegen Duitsland. Huilende mensen op het veld én de tribunes. De 3-0 nederlaag tegen Nederland maakte het af. Als je Sambavoetbal van de Engelse journalist Alex Bellos leest, begrijp je waarom de nederlagen zo’n pijn deden. Hij was jarenlang Brazilië-correspondent voor The Guardian en The Observer. Hij schrijft onderhoudend en slim. In het introductiehoofdstuk licht hij tipjes van de sluier op, die nieuwsgierig maken. Bellos laat zien hoe en waarom voetbal zo verankerd is in de Braziliaanse ziel en samenleving.
Brazilië is in veel opzichten een land van superlatieven. Grootste land van Zuid-Amerika, zevende economie van de wereld en een bevolking van 190 miljoen. En bovenal een voetbalgekke natie: de Zuid-Amerikaanse reus telt maar liefst 531 profvoetbalclubs. Het is ook het land waar het echec van de verloren WK-finale van 1998 (3- 0 tegen Frankrijk) aanleiding was voor een parlementaire hoorzitting.
Het boek opent met een drietal Brazilianen in dienst van een club op de afgelegen Deense Faeröereilanden, in de Atlantische Oceaan. Letterlijk en figuurlijk spelen de Brazilianen in een andere wereld. Het verhaal illustreert de uittocht van Braziliaanse voetballers, de wereld in. Ieder jochie droomt van een contract bij een Europese topclub. In 2012 waren er 1429 transfers naar het buitenland.
Voetbal kwam in 1894 met Engelse expats naar Brazilië. De Brazilianen gaven er een eigen draai aan en verhieven het tot een kunst: futebol-arte. Aanvankelijk was voetbal er een blanke, elitaire sport; zwarten waren ervan uitgesloten. Maar een bal was zo gemaakt, en dus voetbalde het volk op straat. Gaandeweg ‘democratiseerde’ het voetbal. Voetbal werd dé manier om door sociale klassen heen te klimmen.
Bellos (foto) vertelt bijzondere verhalen, bijvoorbeeld over de inheemse Pareci-indianen, die zicunati spelen. Daarbij mag een bal van rubberachtig sap van de mangababoom louter met het hoofd hoog gehouden worden. Dan is er het stadje Brejinho. Het gehucht in het achterland van Brazilië telt 3000 zielen, met nog 4000 in de omgeving. Toch bouwde de burgemeester van het noodlijdende dorp een kapitaal voetbalstadion, Grote Tony, met een capaciteit van 10.000 plaatsen, tot vreugde van vrijwel iedereen.
De auteur duikt ook de geschiedenis in. De tragedie van de verloren WK-finale tegen Uruguay in 1950, thuis in het Maracanã-stadion, is in het collectieve geheugen gegrift. Bijzondere invalshoek is dat Bellos spreekt met Alcides Ghiggia, de Uruguayaanse doelpuntenmaker, een nagenoeg vergeten held in eigen land. Garrincha, een van Braziliës bekendste voetbalzonen, ontbreekt niet. Ondanks of misschien dankzij zijn kromme benen was hij een onnavolgbare en daarom betoverende voetballer, meer nog dan Pelé. Na alle successen en een bewogen leven als alcoholist stierf hij arm en berooid.
Verder behandelt Bellos verschillende onderwerpen die met voetbal van doen hebben. Macht: clubvoorzitters die de politiek ingaan om politieke onschendbaarheid te verwerven. Voetbalparlementariërs worden ze ook wel genoemd. Opportunisme in de politiek is gewoon en wordt getolereerd, maar van club veranderen is een doodzonde. Mystiek: geluk wordt afgedwongen, desnoods met hulp van boven. Menig kikker wordt onder het voetbalveld begraven om tegenstanders ongeluk te brengen.
In de junglestad Manaus vindt jaarlijks een bijzonder toernooi plaats, waaraan maar liefst 550 teams deelnemen. Hier is de voetbalcompetitie gekoppeld aan een missverkiezing, een ingenieuze combinatie, waardoor een verliezend team dankzij de schoonheid van hun miss toch kan winnen. Hoe Braziliaans is dat?!
Bellos laat ook nog een aantal exotische voetbalvarianten de revue passeren: buttonvoetbal, ecobal, strafvoetbal, futsal, societyvoetbal, beach soccer, voetvolley, stierenvoetbal, travestietenvoetbal, en moddervoetbal op de oever van de Amazone. Ook besteedt hij aandacht aan autobal, een fenomeen uit de jaren zeventig van de vorige eeuw waarbij spelers in auto’s met een gigantische leren voetbal ‘voetballen’. De sport was vooral weggelegd voor een jonge elite. Want behalve lef en behendigheid was er ook veel geld voor nodig.
Sambavoetbal verscheen oorspronkelijk in 2002. Deze heruitgave is geüpdatet, maar heel diepgaand is Bellos niet in zijn analyse van de Braziliaanse maatschappij en ontwikkelingen. Wel legt hij met prachtige, verrassende en tijdloze verhalen de Braziliaanse voetbalziel bloot.
Alex Bellos, Sambavoetbal. Beleef de Braziliaanse voetbalcultuur, Kosmos Uitgevers, Utrecht, 2014, ISBN 9789043916943, 360 pag., €14,99, vertaling: Paul Janse
