‘Latijns-Amerikaans links zal ecologisch en anti-patriarchaal zijn, of het zal niet zijn’
Zorgen en hoop wisselen elkaar af in Voices of Latin America. Social movements and the new activism. Het Londense progressieve informatiecentrum Latin America Bureau laat in dit boek zeventig betrokkenen bij sociale bewegingen uit veertien landen aan het woord. Toen het ter perse ging, had de uiterst rechtse populist Jair Bolsonaro net de Braziliaanse presidentsverkiezingen gewonnen. “De ernst van de verkiezing van Bolsonaro kan niet worden overdreven”, stelt het voorwoord. Bolsonaro is niet alleen een “onmiddellijk gevaar voor etnische en seksuele minderheden in Brazilië, maar ook een existentiële bedreiging voor Brazilië’s jonge en breekbare democratie… en de toekomst van het leven op onze planeet.”
Het boek is thematisch opgebouwd. Na een algemene inleiding volgen hoofstukken over de vrouwenbeweging, LGBT-rechten, studentenprotesten, strijd van inheemse volkeren, strijd tegen hydro-elektrische dammen in de Amazone, mijnbouw en staatsgeweld, acties voor leefbare steden, nieuwe vormen van journalistiek en cultureel verzet. De auteurs, twee mannen en zeven vrouwen, zijn vrijwel allemaal Britten, meestal met journalistieke ervaring in Latijns Amerika en sympathiserend met sociale bewegingen. De hoofdstukken bestaan voor tweede derde uit delen uit de interviews, die door de auteurs met een inleiding en extra informatie in een context zijn geplaatst.
Ruimte verbreed
In de inleiding benadrukt redacteur Gatehouse dat de sociale bewegingen zich op een kruispunt bevinden nu de meeste regeringen van de linkse golf hebben plaatsgemaakt voor rechtse. De bloei van de sociale bewegingen viel sterk samen met die linkse golf. Die regeringen kwamen soms aan het bewind op de vleugels van sociale 
bewegingen, maar raakten vaak met ze in conflict wanneer investeringen in mijnbouw, infrastructuur en energie het milieu en het leefgebied van inheemse volkeren aantastten. Gatehouse oordeelt hier genuanceerd over: “Terwijl de linkse golfregeringen vaak stevig werden bekritiseerd omdat ze hun bases in de steek lieten en in zee gingen met het soort krachten waartegen zij zich na hun verkiezing juist moesten verzetten, zoals multinationale ondernemingen en lokale oligarchieën, hebben hun banden met sociale bewegingen en de culturele veranderingen die ze tot stand brachten ongetwijfeld de historisch nogal beperkte ruimte van de Latijns-Amerikaanse democratieën verbreed.”
Mede door de grote vraag naar grondstoffen van China, dat de Verenigde Staten verdrong als belangrijkste handelspartner, is het extractivisme (grondstoffen exploiteren) in het begin van de 21e eeuw versterkt. De daling van de grondstoffenprijzen leidde niet tot minder extractivisme maar juist meer, om lagere bedrijfswinsten en grotere handelstekorten te compenseren. Veel linkse regeringen raakten met hun extractivisme in conflict met sociale bewegingen. Dat gebeurde niet alleen in Brazilië, waar de presidenten van de PT (Arbeiderspartij) Lula en Dilma Rousseff het extractivismemodel steunden, maar ook in het Bolivia van Evo Morales en het Ecuador van Rafael Correa waar officieel een Buen Vivir-idelogie met eerbied voor Pachamama werd verkondigd.
Afschuwelijk
Volgens de geïnterviewde Argentijnse sociologe Maristella Svampa volgden de linkse regeringen een soort populistisch ontwikkelingsmodel dat ten koste ging van inheemse en ecologische perspectieven. “Maar nu kunnen we de toekomst van links in Latijns Amerika niet denken zonder het ecologische narratief, samen met natuurlijk de inheemse en anti-patriarchale narratieven. Latijns-Amerikaans links zal ecologisch en anti-patriarchaal zijn, of het zal niet zijn.”
Dat zou het motto van het boek kunnen zijn, want genderperspectieven, ecologische en inheemse bewegingen krijgen veel aandacht. Er is veel informatie over feminicide, moorden op linkse activistes en de afschuwelijke abortuswetgeving en praktijk in landen als El Salvador. Strijd heeft vaak geleid tot betere wetten, maar de noodzakelijke culturele veranderingen – zoals het afnemen van machismo – blijven nog achter. Ook over LGBT-rechten zijn de afgelopen jaren in hoog tempo goede wetten aangenomen, maar de praktische acceptatie blijft laag, zoals blijkt uit voortgaande discriminatie en moorden. Ook linkse presidenten in Venezuela (eerst Chávez en veel erger nog Maduro) en Bolivia (Morales) vinden LGBT-rechten gevaarlijke onzin. Veel mensen begrijpen Bolsonaro’s beruchte uitspraak dat hij liever zijn zoon bij een verkeersongeluk zou zien omkomen dan thuiskomen met een mannelijke partner. Toch verwachten de activisten dat ook onder de rechtse regeringen de veranderingen zullen doorzetten, omdat vooral jongeren zich veel opener en toleranter opstellen.
De inheemse bevolking staat centraal in drie hoofdstukken, over hun strijd in het algemeen en hun strijd tegen stuwdammen en mijnbouw. “Wij hebben geen olie nodig. Dat doodt ons. Voor ons is leven een gezonde rivier, een gezonde boom en goed fruit… Olie heeft ons vergiftigd. We hebben nieuwe ziekten.” Waterkracht werd aanvankelijk aangeprezen als ecologisch verantwoorde energie omdat geen fossiele grondstoffen werden verbruikt. Maar stuwdammen verdrijven de bevolking en verstoren het waternetwerk van rivieren en daarmee het leefmilieu.
Fietsers
Soms heeft strijd tegen grote bedrijven succes, zoals bij de Canadese Pascua Lama-mijn in Noord-Chili, die na harde strijd van sociale bewegingen in 2018 door de Chileense staat definitief werd gesloten. Maar heel vaak lukt dat niet als nationale overheden – ook bij linkse regeringen – de bedrijven steunen en die erin slagen de bewoners tegen elkaar uit te spelen. Dat doen ze door lokale bestuurders om te kopen en met prachtige beloften. De nieuwe mijn zou veel banen opleveren. De Argentijnse activiste Carina Jofré vertelt hoe dat werkt: “Als ze de mijn aanleggen hebben ze 5000 arbeiders nodig, maar als de mijn in bedrijf is nog maar 10. Dat vertelden ze ons tien jaar geleden niet. Ze zeiden dat de mijn voor altijd werk zou verschaffen…. De mijn vervuilde steeds meer en banen werden steeds schaarser. Ondertussen was de gemeenschap verdeeld geraakt en waren lokale instituties door het mijnbedrijf ‘ingepakt’”.
Een waardevol hoofdstuk gaat over het verzet tegen geweld van de staat, criminele groepen en paramilitairen. Dat speelt vooral in Midden-Amerika, Brazilië en Colombia. Net als in de mensenrechtencomités tijdens de militaire dictaturen zijn hierbij vooral vrouwen actief.
Verrassend is het hoofdstuk over stedelijke leefbaarheid. Jarenlang ging het daarbij vooral om (betere) huisvesting voor de armste groepen. Dat is nog onvoldoende opgelost, maar er wordt nu ook strijd gevoerd tegen auto’s die de steden verstikken. Er moet meer ruimte komen voor voetgangers en fietsers. In Mexico-Stad wordt elk uur een voetganger doodgereden. Veel steden stimuleren fietsen, maar dat is meestal nog erg gevaarlijk. Activisten schilderen zelf zebrapaden op drukke punten of lopen over auto’s die verkeerd geparkeerd staan. Tot woede van hun eigenaars, maar soms als startpunt van een goed gesprek.
Haat-liefdeverhouding
Voices of Latin America geeft een goed en vaak levendig beeld van de bewegingen. Doordat het gebaseerd is op interviews, die gepubliceerd zouden worden en mogelijk ook doordat de auteurs met de bewegingen sympathiseren, is er echter weinig aandacht voor meningsverschillen en conflicten binnen de bewegingen. Die komen voornamelijk aan de orde als ze extern worden veroorzaakt of versterkt, zoals door de mijnondernemingen. Maar ook als dat minder speelt, zijn er meningsverschillen over prioriteiten, strategieën en tactieken en persoonlijke conflicten.
Het boek weerspiegelt de verschuivingen binnen de sociale bewegingen en ook de belangstelling van wetenschappers en journalisten. ‘Klassieke’ sociale bewegingen, zoals als vakbonden van stedelijke arbeiders, organisaties van kleine boeren, landarbeiders en van volkswijkbewoners die strijden voor betere huisvesting en voorzieningen, komen in het boek nog maar nauwelijks voor. De Braziliaanse landlozenbeweging MST, vaak de grootste en succesvolste sociale beweging van Latijns Amerika genoemd, wordt slechts één keer terloops genoemd. Er is ook weinig aandacht voor linkse politieke partijen die vroeger sterk met dit soort sociale organisaties waren verbonden en er – als ze in de regering zaten – meestal een haat-liefdeverhouding mee onderhielden.
Regionaal en globaal bewustzijn
Het is terecht dat deze – meer traditionele – organisaties minder aandacht krijgen dan voorheen, maar nu lijkt het alsof ze vrijwel zijn verdwenen, en dat vertekent het perspectief. Misschien lezen we daardoor – en omdat er zo weinig mensen wonen – niets over Uruguay. Juist daar zijn partijen en vakbonden nog sterk en heeft de linkse politiek altijd een band met vakbonden behouden. Het was goed geweest aan zulke organisaties en hun (afnemende) betekenis ook een hoofdstuk te wijden. Dit nieuwe boek sluit veel meer aan bij de opmerking van de Argentijnse sociologe Svampa dat links ecologisch en anti-patriarchaal zal zijn of anders heeft afgedaan. Dat twee derde van de hoofdstukken door vrouwen zijn geschreven, past in deze ontwikkeling.
Vijf jaar geleden verscheen een in veel opzichten vergelijkbaar boek, Until the rulers obey. Voices from Latin American Social Movements, ook gebaseerd op een zeventigtal interviews met leiders van sociale bewegingen uit vijftien landen. Daarin was de verschuiving naar ecologische en anti-patriarchale bewegingen al zichtbaar, maar minder scherp. De interviews waren toen per land geordend, meestal na een (zeer) goede inleiding van de hoofdstukauteur. Dat maakte de nationale context duidelijker dan in het nieuwe boek het geval is. Voices of Latin America sluit met z’n thematische indeling wel beter aan bij nieuwe ontwikkelingen. Veel bewegingen hebben veel meer internationale contacten en werken sterker internationaal samen. Het nationale kader is minder belangrijk geworden. Dat zegt ook redacteur Tom Gatehouse als hij de mogelijkheden van de bewegingen na de linkse golf bespreekt. Terwijl ze “in het huidige klimaat taaiere omstandigheden tegenkomen, zijn ze beter georganiseerd, geïnformeerd en onderling verbonden. Ze hebben een breder regionaal en globaal bewustzijn dan in het verleden.”
Ondanks een paar kritische kanttekeningen is dit een belangrijk boek voor iedereen die geïnteresseerd is in de strijd voor een sociaal rechtvaardiger Latijns Amerika.
Tom Gatehouse (red.), Voices of Latin America. Social movements and the new activism. Clun/Rugby: Latin America Bureau en Practical Action Publishing, 285 pag. ISBN 978-1-909014-24-4, ongeveer 20 euro.
Volledige teksten van interviews en aanvullende informatie op: www.lab.org.uk/voices.
