Documentaire over Claudia Paz y Paz, de eerste vrouwelijke procureur-generaal van Guatemala

“Het hoofd van het Openbaar Ministerie hoeft geen man en evenmin van staal te zijn. Je hoeft niet te schreeuwen, maar je moet wel zorgen voor heldere afspraken.” Het is een van de eerste statements die Claudia Paz y Paz maakt in de documentaire Burden of Peace van de Nederlandse makers Joey Boink en Sander Wirken. Zij volgden Paz y Paz tijdens haar drieënhalf jaar durende ambtstermijn als eerste vrouwelijke procureur-generaal van het Midden-Amerikaanse land Guatemala.

De strijd die Paz y Paz sinds haar aantreden begin 2011 dagelijks voert tegen de straffeloosheid en corruptie in haar land en voor gerechtigheid en veroordeling van de daders vormt de rode lijn van de zeventig minuten durende documentaire. We zien haar op kantoor in Guatemala-Stad samen met haar medewerkers, in gesprek met onwillige ambtenaren in de provincie, in contact met vrouwen die zich tot haar wenden wegens onrechtmatig geweld en tijdens de rit van huis naar kantoor onder begeleiding van een lijfwacht. Want haar leven is ze niet zeker, nergens.

Guatemala kent een van de hoogste moordcijfers ter wereld. Het geweld komt van meerdere kanten: drugsbendes die elkaar beconcurreren, jongerenbendes (maras) die elkaar naar het leven staan en die actief zijn in de georganiseerde misdaad, het macho gerelateerde geweld tegen vrouwen en het politiek gemotiveerde geweld tegen iedereen die kritiek heeft op de gevestigde orde. Paz y Paz legde in haar inaugurele rede duidelijk de vinger op de zere plek: “De reden van het huidige geweld is de straffeloosheid, zowel nu als tijdens de burgeroorlog.”

De Guatemalteekse burgeroorlog duurde officieel van 1960 tot 1996, toen de vredesakkoorden tussen de Guatemalteekse regering en de guerrilla werden getekend. Naar schatting kostte deze oorlog aan 200.000 mensen, vooral inheemse Maya, het leven. Het hoogtepunt van het bloedbad vond plaats onder het bewind van ex-dictator Efraín Ríos Montt, die van 1982 tot 1983 zeventien maanden aan de macht was. In die relatief korte tijd vond een ware genocide plaats op de Maya-Ixil bevolking.

Sinds de ondertekening van de vredesakkoorden is het aantal doden alleen maar toegenomen. In de film legt een getuige van de Ixil uit hoe dat komt: “Op de plekken van de massagraven, waar de militairen destijds hun slachtoffers begroeven, zijn nu mijnbouwbedrijven actief. Al ons land is in handen van de commandant van het legerkamp. Het is een economisch belang, daarom stoppen de moorden nooit.”

Onder leiding van Paz y Paz werd voor het eerst een begin gemaakt met het berechten van daders, zowel van het geweld tijdens de burgeroorlog als van huidige misdaden. Ze schroomt niet ambtenaren duidelijk te maken hoe ze hun werk moeten doen: “Het aantal onopgeloste moorden in deze provincie is nul. Als dit niet verandert, zult u de gevolgen merken.” In de auto verzucht ze tegen haar chauffeur: “Ik heb nog nooit zo veel corruptie gezien.”

Haar tegenstanders roeren zich intussen op niet mis te verstane wijze. Niets is hen te grof. Onder aanvoering van Ricardo Méndez Ruiz, een zakenman en leider van de Stichting tegen het Terrorisme, wordt Paz y Paz beschuldigd van marxistische idealen, aanzet tot verdeeldheid in het land en zelfs van terrorisme. Dat ze totaal ongeschikt is voor het ambt van openbaar aanklager spreekt vanzelf. “Ze komt uit een andere wereld, die van de mensenrechten.”

Dat ze gewerkt heeft voor bisschop Gerardi, die het rapport Nunca Más publiceerde over de mensenrechtenschendingen tijdens de burgeroorlog, maakt het des te erger. Twee dagen na de publicatie werd Gerardi vermoord op 26 April 1998. Méndez Ruiz refereert in de film aan Gerardi als een marxist die het land kapot wilde maken. “Net zoals Paz y Paz nu. Daarom zal ze bloeden.”

De rechtszaak tegen ex-dictator Ríos Montt, die start in mei 2013, is een breekpunt in de carrière van Paz y Paz. Het is een historische gebeurtenis van ongekende omvang. Nooit eerder is een president in eigen land aangeklaagd wegens genocide en misdaden tegen de menselijkheid. De film laat getuigenissen zien van de massamoorden die je naar de strot grijpen. Ook zie je de reactie van de beklaagde en zijn advocaten, die Paz y Paz en de rechters diskwalificeren omdat ze afkomstig zijn uit de wereld van mensenrechten, er marxistische denkbeelden op na houden en betaald worden door het westen.

Dan komt het vonnis: Ríos Montt wordt veroordeeld tot tachtig jaar gevangenisstraf. In de film is de euforie te zien van Maya’s en andere medestanders. Maar ogenblikkelijk gaan de tegenstanders aan de slag. Ze klagen Paz y Paz aan en tien dagen na het vonnis verklaart het Guatemalteeks Hooggerechtshof dit nietig en wordt zij zelf voortijdig uit haar ambt gezet. Ook al is Paz y Paz in het buitenland gelauwerd voor haar werk en is ze vorig jaar zelfs voorgedragen voor de Nobelprijs, in eigen land heeft de machtige elite ervoor gezorgd dat ze Guatemala heeft moeten ontvluchten met haar man en zoontje.

Toch zegt Claudia Paz y Paz aan het eind van de film dat het “een gelukkige film is, want we hebben veel bereikt.” En dat is een feit. Het aantal vonnissen steeg onder haar leiding van 5 tot 30 procent. Winst is ook dat voor het eerst de inheemse bevolking officieel gehoord is en dat Ríos Montt is veroordeeld, ook al heeft hij maar één nacht vastgezeten. Het zijn kleine, maar onmisbare stappen naar gerechtigheid.

Deze film is het meer dan waard te worden gezien. Zonder vals sentiment, maar onbevangen en daardoor des te schrijnender brengen de makers de strijd voor gerechtigheid in Guatemala in beeld.

Burden of Peace, Joey Bink en Sander Wirken, 77 min., ondertiteling Nederlands, Engels, productie Framewerk.
De film is te zien op het Movies that Matter Festival van 20 tot 28 maart in Den Haag. 
Kijk voor verdere vertoningen op: www.burdenofpeace.com en www.moviesthatmatter.nl